В?льня. Каротк? г?старычны нарыс

Недалёка ад месца, дзе В?ленка ?л?ваецца ? В?льлю, кал?сьц? была пераправа. Рэчку перасяка? тут шлях, як? ?шо? з Прыбалтык? ? старада?н? беларуск? горад Полацак, стал?цу ? той час Полацкага Княства на Беларус?. Каля гэтай пераправы з часам вырас пасёлак, a там, дзе сягоньня вул?ца Бакшты, па?стала абароннае гарадз?шча, якое з гадам? ператварылася ? умацаваньне. Вакол яго пасял?лася рознае насельн?цтва. Гэтую мясьц?ну, ад назову рэчк? В?льны, або В?льн? (гэтак кал?сьц? называлася В?ленка), называна В i л ь н я й. Гэтак праз сотк? гадо? называла i называе цяпер свой горад навакольнае мясцовае насельн?цтва.

Цёмная ноч крые пачатк? В?льн?, але руск?я летап?сы ?спам?наюць пра князё? В?льн? ?жо ? XI i XII стагодзьдз?. Згодна зь ?м?, каля 1070 г. у В?льн? княжы? Расьц?сла?, сын беларускага полацкага князя Рагвалода. Пазьней успам?наюцца Дав?д I i Дав?д II, якога сын Гердэн, або Ердэн, княжы? у Полацку (1264 г.). З гэтага выходз?ць, што В?льня ? сва?м пачатку была зьвязана зь беларуск?м Полацкам.

Адз?н зь летап?са? расказвае, што пасьля сьмерц? Дав?да II князем В?льн? ста? Сьв?нтарог, як? ? дал?не м?ж В?льлёй i В?льнай устанав?? месца культу Пяркуна i распал?? у яго гонар там вечны агонь. З таго часу там был? паленыя целы паганск?х князё? В?льн? [1].

Што да часу княжаньня паасобных князё? у В?льн?, летап?сы не зус?м з сабой згодныя, але ?се яны паказуюць на лучнасьць В?льн? ? сва?м г?старычным пачатку з беларуск?м Полацкам.

Канец XII i пачатак XIII ст. - гэта час вял?к?х перамена? у мяжуючых з сабой беларуск?х i летув?ск?х землях. На Беларус? Полацкае Княства распалася на некальк? дробных княства?, як Менскае, В?цебскае, Слуцкае i ?нш. ?снавал? яшчэ княствы Горадзенскае, Наваградзкае, П?нскае, Тура?скае i Смаленскае. Ha летув?ск?х землях пача?ся тады працэс дзяржа?най арган?зацы?. У так?м парадку на землях Беларус? i Летувы стварылася ?лада вял?кага князя, як? пача? падпарадко?ваць сабе паасобных князё?. За першага такога князя трэба л?чыць М?ндо?га. Папа Рымск? прызна? яму карале?скую карону як сымбаль найвышэйшай улады i незалежнасьц?. Карона была пакладзена на яго галаву ? 1252 г. у Наваградку. Гэтак стварылася дзяржава, якая звалася Л?ТВОЙ, або ВЯЛ?К?М КНЯСТВАМ Л?ТО?СК?М. Многа розных беда? перажыла яшчэ пасьля М?ндо?га гэтая дзяржава, але ?сё ж так? створаная вял?какняская ?лада ?трымл?вала еднасьць i цэласьць яе земля?.

II. В?льня стал?цай

Каля 1323 г. вял?к? князь Гедым?н (1315-1341) выбра? В?льню на стал?цу Вял?кага Княства. За яго часу разбудавана абаронныя замк?. Ведамыя зь ix тры. Гэта: Крывы, як? пра?дападобна знаходз??ся на правым беразе В?ленк?, Н?жн? i вышэй на гары Верхн?. Да нашых дзён захавал?ся тольк? развал?ны з адной вежай Верхняга Замку. Пасьля Крывога i Н?жняга замка? не асталося нават сьледу. Ужо ? тым часе была пра?дападобна ? В?льн? царква пад назовам сьв. М?калая. Пра?дападобна таксама за Гедым?на паста?лена i першыя дзеравяныя касьцёлы айцо? Дам?н?кана? i сьв. Франц?шка.

За княжаньня Альгерда (1345-1377) В?льня разраслася ? вял?к? горад. Сьведчыць аб гэтым хоць бы колькасьць цэрква?. У тым часе был? ?жо пабудаваныя: царква Прачыстай Божай Мац?, мураваная царко?ка сьв. Праксэды (Пятн?цкая), царква на Верхн?м Замку, Траецкая i ?спомненая ?жо сьв. М?калая.

Яшчэ раней, у другой палав?не XIII ст., прыц?снутыя крыжацк?м? ордэнам? балцк?я плямёны, пра?дападобна, дзесь з-над Дуб?сы пры ?ваходзе яе ? Нёман, перанясьл? ? В?льню асяродак свайго паганскага культу. Над В?льлёй, пад гарой, якую пазьней названа Замкавай, была пра?дападобна паста?леная сьвятыня Пяркуна i вежа. На месцы той сьвятын? была пазьней пабудаваная катал?цкая катэдра, a вежа дабудаваная i зроблена зь яе зван?цу.

За Гедым?на i Альгерда Вял?кае Княства разраслося ? вял?кую дзяржаву. У яе межах был? ?жо амаль усе земл? сяньняшняй Беларус?, Летувы i вял?кая частка Укра?ны. З па?ночы i захаду ?с?л?л?ся, аднак, напады крыжако?, што блага адб?лася на В?льн?. Яшчэ за жыцьця Альгерда тры разы крыжак? падыходз?л? пад самую В?льню. Першы раз у 1365 г. пад камандай самога вял?кага маг?стра В?нрыха фон Кн?продэ. Замка? не ?зял?, але навакольныя пасёлк? зьн?шчыл?. Дзесяць гадо? пазьней пад камандай Готфрыда фон Л?ндэна, падтрыманага рыцарствам Нямеччыны i Францы?, крыжак? зьяв?л?ся ?зно? пад В?льняй. У 1377 г. па?тарыл? тое самае.

Яшчэ больш узмоцн?л?ся напады крыжака? пасьля сьмерц? Альгерда, кал? па?ста? раздор м?ж сынам Альгерда Ягайлам i яго дзядзькам Кейстутам i В?та?там. Скарыстал? з гэтага крыжак?. У 1383 г. узял? яны Ко?на, Трок?, дайшл? да В?льн? i спал?л? ?зно? прыгарадныя пасёлк?.

У 1390 г. па?тарылася тое самае. Пад камандай маршалка Энгельгарта Рабэ 4 верасьня крыжак? падышл? пад В?льню i зьн?шчыл? касьцёл сьв. Мары? на Пясках. Пра?дападобна за справай В?та?та, як? ? той час бы? зь ?м? ? саюзе, не чапал? цэрква?. На шосты дзень крыжак? ?зял? Крывы Замак. Пры гэтым зг?ну? брат Ягайлы Карыгайла i каля 2 тысяч чалавек. Н?жн? Замак, дзе камандава? друг? брат Ягайлы Ск?ргайла, адк?ну? атак? крыжако?. Пры гэтым зг?ну? брат В?та?та Та?цьв?л.

У 1392 г. В?та?т i Ягайла пагадз?л?ся. Вял?какняск? пасад у В?льн? заня? В?та?т. Ягайла, пакл?каны палякам? на караля Польшчы, выеха? у Крака?. Гэтая згода занепако?ла крыжако?. Яны прадчувал? ? гэтым благ? канец для сябе i ад восен? 1392 г. да лета 1394 г. аж шэсьць разо? нападал? на Вял?кае Княства. У 1394 г., пасьля сутычк? з войскам В?та?та пры Рудом?не, крыжак? акружыл? в?ленск?я замк?. Горад моцна разбурыл?, але замка? не ?зял?. Гэта бы? ?хны апошн? напад на В?льню.

Крын?цай матар'яльных i людзк?х запаса? В?льн? была Ашмяншчына i далейшыя беларуск?я земл?. Разумел? гэта крыжак? i старал?ся адгарадз?ць В?льню ад тых земля?. Дзеля гэтага яны нападал? на Ашмяны й Медн?к?, да каторых падыходз?л? ц?хачом, празь лясы, г. зв. запушчанск?м трактам. Захавал?ся ап?саньн? двух так?х напада? на Медн?к?. У 1394 г. (некаторыя крын?цы падаюць 1395 г.) крыжацк? паход м?ну? Ко?на, В?льню, перайшо? Мерачанку i цераз Алькен?к? й Салечн?к? пайшо? на Ашмяну. Ашмяна бачна баран?лася, i адтуль крыжак? пайшл? на Медн?к?. Тут пад замкавым мурам вял?к? маг?стар ордэну Конрад Зольнэр арган?зава? для рыцарства банкеты i гульн?. Адгэтуль пача?ся ix адступ. Ц? замак бы? ?м? ?зяты, няма ведама.

Пад годам 1402 спам?наецца, што ? часе б?твы з крыжакам? згарэ? замак з ус?м? яго абаронцам?.

Апрача война?, н?шчыл? В?льню пажары. Многа бяды прынёс пажар у жн??н? 1399 г. Пад годам 1419 спам?наецца, што пажар зьн?шчы? цэлы горад.

Пры ?парадкаваньн? i адбудове гораду многа зраб?? вял?к? князь В?та?т.

III. Насельн?цтва Старой В?льн?

В?награда? у сва?м ?Путеводнтеле...? з 1908 г. п?ша, што насельн?цтва В?льн? ?жо ? самых пачатках ?снаваньня горада было рознапляменнае, аб чым сьведчаць хоць бы старада?н?я назовы частак горада. Гэтыя назовы таксама паказваюць, як?я частк? горада был? заселеныя тым ц? ?ншым жыхарствам. Згодна В?наградаву, прастора гораду на ?сход ад ?мбар (гэтак кал?сьц? называлася вул. Вял?кая) да рэчк? В?льн? i далей, як Зарэчча, Папо?шчына, Вострае Кола i на по?дзень Росы, была занятая руск?м (беларуск?м) насельн?цтвам. Таксама больш менш разважае польск? дасьледн?к В?льн? Мечысла? Л?мано?ск? [2].

Узя?шы пад увагу, што суседн?м? землям? руск?м? для В?льн? был? тут земл? крыв?цка-дрыгав?цк?я, ц?, ?накш, па цяперашняму - беларуск?я, значыць, рускае насельн?цтва В?льн? мус?ла выводз?цца з гэтых земля? як найбл?жэйшых i ? сёньняшняй тэрм?налёг?? было гэтае насельн?цтва беларускае.

На захад ад Вял?кай вул?цы i рускай частк? гораду, п?ша далей В?награда?, пасял?л?ся прышэльцы. Тут был? выхадцы з Жамойц?, ад чаго i бы? назо? вул?цы - Жамойцкая, прусы й немцы, ад чаго бы? назо? вул?цы Нямецкай, пазьней жыды - вул?ца Жыдо?ская i г. д. Летув?сы жыл? каля Замкавай Гары. У канцы XIV i пачатку XV ст. В?та?т раб?? паходы на по?дзень, адкуль прыводз?? татара?. Асяля? ix на Лук?шках, i тая частка горада называецца Тартарыяй. Была таксама вул?ца Татарская.

22 сакав?ка 1387 г. вял?к? князь Ягайла пазвол?? жыхарам В?льн? арган?заваць свой сама?рад. Да гэтага часу гараджане мус?л? слухаць ц?вуна (старасты , якога назнача? вял?к? князь).

Год раней, у 1386 r.f Ягайла i В?та?т з сва?м? дварам?, a таксама частка баяра?, прынял? катал?цтва. Гэта было адным з пункта? дагавору м?ж Польшчай i Вял?к?м Княствам пры пакл?каньн? Ягайлы на караля Польшчы. У В?льн? па?стала тады ? 1383 г. катал?цкае б?скупства i пачал? став?ць першыя катал?цк?я касьцёлы. Духавенства новай веры было з Польшчы. Дзеля гэтага новую веру пачал? тады называць тут польскай, або ляцкай, a катал?ко? таксама палякам?, або ляхам?.

Ад 1415 г. пача? тут за?сёдна жыць правасла?ны м?трапал?т (Грыгоры Цамблак). У XVI ст., за часу в. кн. Жыг?монта II, у В?льн? л?к цэрква? даходз?? да 20.

IV. Расьцьвет

За В?та?та жыцьцё ? В?льн? многа ажыв?лася. В?льня сталася рэзыдэнцыяй ваяводы й кашталяна. Да В?льн? зьяжджал?ся паслы з Польшчы, Но?гараду, Пскова i ад розных манарха?. У В?льню ехал? татары, i тут В?та?т назнача? ?м хана? (Бэтабулу i Гэрэмфэрдэна). В?льня ? той час была ?жо сла?най. Кал? В?та?т пастанав?? каранавацца на караля, у В?льню наехала многа манарха?. Прыеха? з Польшчы кароль Ягайла, вял?к? князь маско?ск? Вас?ль II, маг?стры крыжацк?х ордэна?, татарск?я ханы, валоск? гаспадар, многа ?дзельных князё?, легат Папы Рымскага i да т. п. Каранацыя ? вызначаным часе не адбылася. Перасланая ?мпэратарам Жыг?монтам карона была ? Польшчы затрыманая, a ? м?жчасе В?та?т памёр.

Пасьля кароткага й бурнага княжаньня Сьв?дрыгайлы й Жыг?монта за Каз?мера прыйшо? для В?льн? зно? лепшы час. Два разы ? год (на Тры Карал? i ?неба?зяцьце) был? ?стано?леныя к?рмашы. В?льнянам дазволена было гандляваць сва?м? таварам? па ?с?м кра? бяз платы падатку. Павял?чана таксама плошчу горада, далучы?шы прастору, названую Пагулянкай. Раздавана як нагароды пляцы пад будовы.

У В?льн? пазьней часта перабыва? сын Каз?мера Каз?мер, як? па сьмерц? Катал?цк?м Касьцёлам бы? прызнаны сьвятым i апекуном гораду й Вял?кага Княства.

Таксама бурна разьв?валася В?льня за княжаньня тут Каз?меравага сына Аляксандра. Напады на ?сходняй мяжы з Маско?скай дзяржавай i на па?дн? з татарам? зрадз?л? ? в?льнян думку абгарадз?ць места мурам?.

?Б?л? нам чалом, - гаворыць тагачасная грамата ?жо караля Аляксандра ? тагачаснай беларускай мове, - войт, бурм?стры i райцы i ?с? мешчане... штобы таму месту нашаму какое шкоды ад паганства не было... a быхм? казал? ?м вакола места будавац?ся мурам?.

Працу над будовай гарадзк?х муро? пачата ? 1498 г., a скончана ? 1506 г. (так падае К?ркор; Ромэр ?зно? п?ша, што пачата ? 1503 г.г a скончана ? 1522). Уваход i выхад з гораду сьцерагло пяць брама?. Был? гэта: Медн?цкая, Рудн?цкая, Троцкая, В?лейская i Чырвоная. Пазьней было аж дзевяць брама?.

Найбольшы расьцьвет гораду наступ?? за апошн?х Ягайлав?ча?, гэта Жыг?монта II i яго сына Жыг?монта А?густа. Каля 1524 году пачала тут працаваць першая друкарня ?ва ?сходняй Э?ропе. Была гэта беларуская друкарня сла?нага перакладн?ка i выда?цы Б?бл?? на тагачаснай беларускай мове Франц?шка Скарыны. У гадох 1524-25 выйшл? ? В?льн? першыя друк? - ?Апостал? i ?Малая падарожная кн?жка?. Ад 1522 г. пры катал?цк?м катэдральным касьцёле была адкрыта школа для дзяцей горада, a ад 1530 г. - пры катал?цк?м касьцёле сьв. Яна. У тым часе па?стала тут першая фабрыка паперы. Працава? таксама манэтны двор.

У тыя гады В?льня мела i свае няшчасьц?. Места было ? вял?кай большасьц? забудаванае дзеравяным? будовам?, як?я лёгка станав?л?ся ахвярай агню. Пажары н?шчыл? горад у гадох 1513, 1530 i 1557. У гадох 1506 i 1553 насельн?цтва гораду кас?ла маравая зараза. Але В?льня пасьля кожнага такога няшчасьця адбудо?валася нанова, штораз больш будавал? мураваныя будынк? i прыгажэйшыя палацы й сьвятын?, a насельн?цтва гораду расло.

У 1533 г. у в?ленск?м маг?страце (управе) службовыя абавязк? выконвал? бурм?стры й райцы (дарадн?к?), a так?х ?мёнах i прозьв?шчах: Грыгоры Мэка, Га?рыла Ал?хваров?ч, М?кула Сэсков?ч, Адашка Семянов?ч, Юры Нестука, Вас?ль Хвяткев?ч.

На пол? мэтрыкальнай кн?г? в?ленск?х купцо?, падаючы сьп?с в?ленск?х бурм?стра? i райца?, дап?саная ?вага з XVII ст.: ?Русь уся бязь ляха?? (рус?нам? ? тым часе называна тут беларуса?). З гэтага ?сяго в?даць, што горадам прав?л? ? тым часе беларусы i то правасла?нага веравызнаньня. Дзеля гэтага х?ба Жыг?монт II у 1536 годзе выда? загад, каб было ?палова той рады i бурм?стра? рэл?г?? рымскай, a палова рэл?г?? грэцкай?.

Сын Жыг?монта II Жыг?монт А?густ асял??ся ? В?льн? за жыцьця бацьк?. Тут ён аста?ся ?да?цом пасьля Эльжбеты з Габсбурга?, тут ён ажан??ся з удавой пасьля Гаштольда Барбарай з Радз?в?ла?, што пазьней, як бы? пакл?каны на караля ? Польшчу, выкл?кала там цэлую буру i прынясло многа клопату, бо тамтэйшыя паны не хацел? прызнаць важным ягонае жан?мства.

Ужо самае тое, што Жыг?монт А?густ як вял?к? князь жы? у В?льн?, спрыяла таму, што горад рос i цьв??. Шмат будавалася. Был? выкл?каныя адумысло?цы й майстры зь ?тал??, Нямеччыны, Чэх??, Польшчы i ?ншых краё?, став?л? тут прыгожыя дамы i палацы, перабудо?вал?, будуючы мураваныя в?ленск?я замк?. Беручы прыклад зь вял?кага князя, будавал? тут свае палацы мясцовыя магнаты Радз?в?лы, Хадкев?чы, Сапег?, К?шк?, княз? Слуцк?я, Астроск?я i ?нш. В?льня сталася адным зь перадавых стал?чных гарадо? Э?ропы з насельн?цтвам пра?дападобна каля 100.000 чалавек.

Жыг?монт А?густ залажы? у В?льн? першую мастацкую галерэю i сабра? кн?газбор, больш за тысячу апра?леных у скуру кн?г, як?я пазьней стал?ся асновай в?ленскай ун?вэрсытэцкай б?бл?ятэк?. На загад Жыг?монта А?густа была таксама нап?саная г?сторыя Вял?кага Княства. На вял?к? жаль, да нашага часу яна не захавалася.

У 1547 г. Сойм Вял?кага Княства выда? пастанову, дзе прас??, ?абы Яго Карале?ская М?ласьць рачы? водле старада?нага абычаю двор л?то?ск? на сва?м дварэ хавац?... a то для таго, ?жбы браця i сынове нашы, на дварэ Яго М?ласьц? служачы, цьв?чыл?ся рыцарск?х учынка?, тым ся ласк? Яго М?ласьц? даслуго?вал?...?.

У 1548 годзе памёр Жыг?монт II, бацька Жыг?монта А?густа i кароль Польшчы. Жыг?монт А?густ бы? ужо выбраны каралём Польшчы, i трэба было пераяжджаць яму ? Крака?. Бы? ён цяпер вял?к?м князем тут i разам каралём у Польшчы. У Кракаве не?забаве памерла яго жонка Барбара. Аж адтуль вёз ён яе ? В?льню, каб тут пахаваць сярод сва?х. Хаця Жыг?монту А?густу трэба было да?жэйшы час быць у Польшчы, але ён i далей дба? аб сваю В?льню, аб адпаведную арган?зацыю гораду, яго гандаль i рамяство. Тут ён у 1561 годзе прыма? прысягу ад маг?стра ?нфлянцкага ордэну Готгарда Кэттлера на вернасьць Вял?каму Княству. Тут раб?? вясельле для сястры Кацярыны, якую выда? замуж за ф?нскага князя Яна. Тут Жыг?монт А?густ уладжва? справы ня тольк? Вял?кага Княства, але й Польшчы. П?шучы аб тым часе, Крашэ?ск? ? сваёй вял?кай працы ?Wilno? п?ша, што ? той час В?льня не была ?жо другой стал?цай (ён бярэ пад увагу Польшчу й Вял?кае Княства), але першай i адз?най.

Пры Жыг?монтах, як каралях Польшчы, перабыва? таксама польск? карале?ск? двор i польск?я пал?тык?. Гэта ?сё, a таксама вял?кая колькасьць прыеха?шага з Польшчы катал?цкага сьвятарства, рамесьн?ка? i купцо?, спрычын?лася да таго, што ? В?льн? ?сё часьцей можна было пачуць польскую мову. Узмоцн?ла гэта яшчэ больш рэл?г?йная рэфармацыя. Каля 1533 году ? В?льн? пачала ?жо працаваць i лац?нска-польская друкарня. Рэфарматарск? рух прыйшо? сюды з захаду i ста?ся модным сярод мяшчанства i магната?. Мяшчане захаплял?ся пераважна лютэран?змам, сярод магната? шыры?ся кальв?н?зм. Апекунам? кальв?н?зму был? тут Радз?в?лы.

Ад 1556 г. пры касьцёле сьв. Яна пачала працаваць першая вышэйшая школа, якая навучала права.

У 1569 г. адбылася вун?я (злучэньне) Вял?кага Княства i Польшчы ? адну дзяржаву пад назовам Рэчыпаспалiтaй.

У 1572 г. памёр Жыг?монт А?густ, апошн? вял?к? князь Вял?кага Княства Л?то?скага i разам кароль Польшчы з роду Гедым?на.

V. Шэрыя дн? В?льн?

З сьмерцяй апошняга вял?кага князя Жыг?монта А?густа скончы?ся фактычна й бурны расьцьвет места В?льн?. Пачал?ся шэрыя, няраз нават чорныя дн?. Вял?кае Княства Л?то?скае й Польшча ад часу Любл?нскай вун?? тварыл? цяпер адну дзяржаву - Рэчпаспал?тую. Хаця В?льня i далей аставалася стал?цай Вял?кага Княства, але ? Рэчыпаспал?тай пяршынства трыма? ужо Крака?, a пазьней Варшава. Там перабыва? карале?ск? двор, там гуртавалася жыцьцё Рэчыпаспал?тай. У В?льн? не было ?жо такога руху, як за вял?к?х князё? Жыг?монта?, пачына?ся застой у гандл?, л?к насельн?цтва не павял?чва?ся. Раней была тут, як на той час, давол? вял?кая рэл?г?йная свабода. Вял?кая частка жыхарства належала да хрысьц?янскай усходняй царквы, частка да рымска-катал?цкай заходняй царквы. Жыды вызнавал? сваю рэл?г?ю, a татары сваю. Кожны мог верыць так, як дыктавала яму яго сумленьне, не баючыся, што за свае перакананьн? адрубяць яму галаву або спаляць на агн?, як гэта раб?лася тады ? друг?х кра?нах. Вызна?цы паасобных рэл?г?я? свабодна выконвал? рэл?г?йныя практык?, ста?лял? тут свае сьвятын?. У палове XVI ст. прыйшла рэл?г?йная рэфармацыя i выкл?кала тут многа шуму. Для барацьбы з рэфармацыяй катал?цк? в?ленск? б?скуп Пратасев?ч пакл?ка? з Польшчы ? В?льню ордэн Езу?та?. Малады i энэрг?чны ордэн адразу павё? тут вострую атаку на ?ншаверца?. Старэйшае грамадзянства езу?ты пераконвал? на публ?чных дыспутах, для маладзейшага пакаленьня ? 1570 г. адкрыл? ? В?льн? сваю школу пад назовам калег??, якую ? 1578 годзе кароль Сьцяпан Баторы перамян?? у акадэм?ю.

Перад вял?каднем 1581 году ? В?льн? спалена два вазы кн?га?. Гэта бы? тольк? пачатак. Так перамянял?ся ? попел i дым старабеларуск?я кн?г?, бо был? ж яны не катал?цк?я, a ?ншаверчыя. Зa караля Сьцяпана Баторага ад 1581 г. В?льня сталася яшчэ рэзыдэнцыяй Найвышэйшага Трыбуналу Вял?кага Княства Л?то?скага.

За панаваньня караля Жыг?монта Вазы (1587-1632) справа гораду значна пагоршылася. Узмоцн?лася рэл?г?йнае змаганьне правасла?ных з вун?ятам?, катал?ко? з рэфарматарам? й правасла?ным?. Радз?в?лы й Хадкев?чы павял? барацьбу м?ж сабой, творачы ? горадзе ваенны лягер. Урэшце пажар 1610 году страв?? 4700 дамо?, замк? й дзесяць сьвятыня?. Да гэтага далучыл?ся голад i хваробы. Насельн?цтва гораду зьменшылася на адну трэць.

За караля Уладыслава (1632-1648) горад пача? адбудо?вацца нанова. Адбудавана замк?, будавана новыя дамы i сьвятын?. Кароль Уладысла? люб?? В?льню. Пам?раючы, зажада?, каб яго сэрца пак?нул? ? В?льн?. Было яно перахо?ванае ? капл?цы сьв. Каз?мера катэдральнага касьцёла.

Цяжк? час прыйшо? ?зно? для В?льн? за караля Яна Каз?мера Вазы (1648-1668). На край, вын?шчаны войнам?, як?я раней вё? Жыг?монт Ваза, пазьней па?станьнем казако? на Укра?не i народным у па?днёвай Беларус?, звал?лася маско?скае нашэсьце. Маско?ская арм?я 30 чэрвеня 1655 г. заняла Менск i сунулася на В?льню. Невял?кая арм?я Януша Радз?в?ла, часткова разьб?тая, пак?нула В?льню i адышла ? Летуву. У горадзе па?ста? перапалох. Хто мог, уцяка? на захад, у Польшчу. Не м?наваць ?м было бяды: у Польшчу прыйшл? швэды. Абозы павярнул? назад. У часе ваеннай анарх?? напала на ix у Польшчы мазавецкая шляхта, аграб?ла, паб?ла. Многа з ix не вярнулася да сял?ба?, a тыя, што вярнул?ся, нямнога што знайшл?, бо таксама ?сё было пан?шчана.

Некаторыя манах? з правасла?нага манастыра сьв. Духа, нягледзячы, што ?шл? з Масквы ix аднаверцы, аказал?ся аж у Кён?гсбэргу на Прус??.

29 л?пеня 1655 г. В?льня была занятая маско?ск?м войскам пад камандай князя Хаванскага з саюзным казацк?м войскам пад камандай Залатарэнк?. Хаця мясцовае войска гетмана Януша Радз?в?ла зь В?льн? выйшла, аднак, в?даць, мус?л? адбывацца нейк?я ба? i раб?л?ся тут страшныя рэчы, бо нал?чваюць, што ? тым дн? мела зг?нуць аж дваццаць пяць тысяч жыхаро?. Горад гарэ? цэлых сямнаццаць дзён.

VI. В?льня ? апошн?я гады ?снаваньня Вял?кага Княства Л?то?скага

На шосты год вайны з маско?скай дзяржавай мясцовае войска пад камандай гетмана М?хала Паца ? 1661 г. ?зно? вярнулася ? В?льню. У Верхн?м Замку аста?ся, аднак, маско?ск? гарн?зон, як? яшчэ до?г? час непако?? горад артылерыйск?м абстрэлам. За гэта пазьней камандуючаму гарн?зонам князю Мышацкаму на рынку ? В?льн? адрублена галава.

Зьн?шчаны горад, страц??шы палав?ну насельн?цтва, пача? адбудо?вацца ?зно?. Замк?, аднак, ужо так i астал?ся ? ру?нах. Не было каму ?жо ?м? заняцца. Кароль Ян Каз?мер Ваза пасьля нешчасьл?вых война? з Швэцыяй i Масквой, даведзены бязладзьдзем магната?, адрокся кароны Рэчыпаспал?тай i выеха? за мяжу. Яго наступн?к М?хал В?шнявецк? панава? каротк? час. Пакл?каны на караля польскаю шляхтаю польск? гетман Ян Сабеск? ня бы? у Вял?к?м Княстве добра паважаны. Супроць яго выступал? тут Пацы, a пазьней i Сапег?, на як?х Сабеск? стара?ся аперц?ся ? змаганьн? з Пацам?. Асабл?ва не люб?? Сабескага гетман Вял?кага Княства Л?то?скага Каз?мер Сапега i з сва?м? староньн?кам? стара?ся адняць ад яго карону Рэчыпаспал?тай. Ён раскватарава? сваё войска ? маёнтках катал?цкага б?скупа Бжасто?скага, як? падтрымл?ва? Сабескага. Пакры?джаны б?скуп у 1694 г. выкля? гетмана, a кал? н?жэйшае духавенства падтрымвала Сапегу, б?скуп загада? пазакрываць касьцёлы. Касьцёла? у той час у В?льн? было ?жо многа. Рэл?г?я катал?цкая сталася ? Рэчыпаспал?тай урадавай. Мясцовыя магнаты, як раней хутка прымал? модную ? XVI ст. рэфармацыю, так пазьней хутка яе пак?нул?, кал? перастала быць моднаю, i прынял? катал?цызм, бо катал?цк? бы? карале?ск? двор, катал?цк?я был? школы, як?я ?трымл?вал? езу?ты, дзе паны вучыл? дзяцей. Старое мясцовае п?сьмо i мова был? забываныя, бо ix ня вучана, ? гэтых школах. Не заахвочвана ix да мясцовага патрыятызму, робячы ?с?м гэтым вял?кую кры?ду мясцоваму насельн?цтву й краю. У так?х абстав?нах сойм Рэчыпаспал?тай у 1696 г. пастанав??, што ад таго часу ? Вял?к?м Княстве ?радавай мовай мае быць мова польская, a не, як дагэтуль, мова руская (як тады яшчэ называл? мову беларускую). Страц??шы мову, мясцовыя магнаты, баяры, a нават часткова мяшчанства, трац?л? i пачуцьцё асобнай нацыянальнасьц?, a разам i сваёй нацыянальнай сал?дарнасьц?. У кра?, апрача ваенных зьн?шчэньня?, закаран?лася бязладзьдзе.

Кал? Вял?кае Княства знаходз?лася ? вышэйап?саным стане, у Рэчыпаспал?тай пачал? панаваць саксонск?я карал? А?густ ?? i А?густ III.

А?густ II у саюзе з расейск?м ?мпэратарам Пятром ублыта? Рэчпаспал?тую ? цяжкую вайну з Швэцыяй. У 1702 г. В?льню занял? швэды, пазьней пяц?дзесяц?тысячная расейская арм?я Пятра. У 1708 г. ?зно? прыйшл? швэды. Да ваенных падзея? далучыл?ся пажары, голад i хваробы. Людз? пам?рал? на вул?цы. У 1710 г. памерла тут 34 000 насельн?цтва.

Горад н?шчыл? яшчэ вял?к?я пажары ? гадох 1715, 1737, 1741, 1748 i 1749.

У другой палове XVIII ст. прыйшо? спакайнейшы час. Пачалася ?зно? павол? адбудова горада.

У 1773 г. бы? разьвязаны Езу?цк? ордэн. В?ленская акадэм?я перайшла ? рук? сьвецк?х. Названа яе цяпер Гало?най Школай Вял?кага Княства. Был? арган?заваныя тады ? ёй чатыры факультэты: тэалёг?я, ф?зыка, права i мэдыцына. Была таксама створана школа мастацтва i арх?тэктуры. Яшчэ раней, у 1752 г., у В?льн? была заложаная астранам?чная абсэрваторыя. У В?льн? працавал? ? тым часе так?я выдатныя арх?тэктары, як Гуцэв?ч i Шульц, маляры Смуглев?ч i Рустэм. У 1759 г. езу?ты пачал? тут выдаваць на польскай мове першую тыднёвую газэту пад назовам ?Кур'ер Л?то?ск??, a пазьней, у гадох 1762 - 1789, ?Газэту В?ленскую?.

У 1789 г. у В?льн? была створаная вайсковая школа ?нжынэры? i артылеры?. Фактычным яе к?ра?н?ком бы? Якуб Яс?нск? (родам пра?дападобна з падляскай шляхты, якая служыла ? Сапега?).

Вял?кае Княства Л?то?скае, як i цэлая Рэчпаспал?тая, х?л?лася, аднак, ужо да ?падку. Расея ?вяла сюды сваё войска i ? 1708 г. раскватаравала яго нават у самай В?льн?. Мясцовыя магнаты й паны ? сваёй большасьц? гадз?л?ся з так?м станам. У 1794 г. у Рэчыпаспал?тай дайшло да барацьбы з расейск?м войскам. Падня? паляко? змагар за вольнасьць Амэрык?, выходца зь Беларус?, ген. Тадэвуш Касьцюшка. Уначы з 22 на 23 красав?ка 1794 г. Якуб Яс?нск?, к?ра?н?к вайсковай школы, з мясцовым? аддзелам? выгна? расейск? гарн?зон зь В?льн?. Для к?раваньня краем стварылася ? В?льн? Найвышэйшая Рада Л?то?ская, якая камандаваньне войскам перадала Яс?нскаму. Дагэтуляшняга гетмана Касако?скага за здраду краю i супрацо?н?цтва з расейск?м войскам ваенны суд прысудз?? павес?ць, што зараз жа i было выканана. Акрамя змаганьня за нацыянальную свабоду i незалежнасьць, Яс?нск? дамага?ся ро?насьц? для ?с?х грамадзян краю. Гэта не спадабалася мясцовым магнатам, a таксама тагачаснаму к?ра?н?цтву Рэчыпаспал?тай. Пачалася нагонка супроць Яс?нскага i Найвышэйшай Рады Л?то?скай. 21 травеня Касьцюшка загада?, каб Найвышэйшая Рада Л?то?ская спын?ла дзейнасьць, a 4 чэрвеня камандаваньне над войскам перада? ген. М?халу Вяльгорскаму. Гэта падкас?ла па?станчыя с?лы ? Вял?к?м Княстве Л?то?ск?м. Вяльгорск? бязьдзейн?ча?. Бачачы гэта, Яс?нск? з сва?м? аддзелам?, ахо?ваючы В?льню, 26 чэрвеня на сваю руку атакава? расейск?я корпусы М?калая Зубава i Бэн?нгсэна, што был? ? Солах. Яс?нск? забра? Солы, але ягоныя сялянск?я аддзелы, узброеныя косам?, ня вытрымал? ? далейшых баях артылерыйскага агню. Яс?нск? мус?? адступ?ць. Пасьля гэтага аднос?ны Яс?нскага з Вяльгорск?м так завастрыл?ся, што Яс?нск? мус?? выйсьц? з-пад каманды Вяльгорскага. У м?жчасе Вяльгорск?, пры пагаворках в?льнян аб здрадзе, выве? войска зь В?льн? на захад.

У так?м стане 18 i 19 л?пеня Зуба? атакава? горад. Разьб?? пад В?льняй ахо?чы аддзел Мэйдэна i прымус?? яго адступ?ць. Гораду, аднак, тады яшчэ ня ?зя?. У горадзе было яшчэ тры сотн? салдат пад камандай Юрыя Грабо?скага. На дапамогу ён змаб?л?зава? гараджан. Наступныя расейск?я аддзелы затрымал? стрэлы пры Вострай Браме. Яны зь сьмяротна раненым сва?м палко?н?кам Дэёвам i ?ншым? аф?цэрам? адступ?л? назад. У Катло?цы Дэё? пат мёр. Яшчэ за маёй памяц? падв?ленск?я старэчы па?тарал? з гэтай нагоды вершык:

?Дэёва ад Вострай Брамы да Катло?к?

Нёс конь без гало?к??.

Доля В?льн? была цяжкая. Горад бы? пак?нуты ?с?м?. 12 жн??ня заняло яго расейскае войска.

Раней яшчэ Яс?нскага назначы? Касьцюшка камандуючым войскам, што стаяла на мяжы Вял?кага Княства i Польшчы, называным наднарвянскай дыв?з?яй. Баран?? ён Варшаву перад наступаючай арм?яй Суворава, не згадз??ся далей адступаць i там зг?ну?. Ня знойдзена нават яго цела. Пра?дападобна было ?к?нутае ? В?слу.

Яс?нск? вырас на ?дэалах францускай рэвалюцы?. Бы?, як на той час, вял?к?м радыкалам. Не люб?? шляхты i ?важа?, што прычынай зла ? той час была якраз шляхта. Ён уважа?, што адз?ным ратункам будзе, кал? шляхта будзе выразаная.

Разам з упадкам па?станьня наступ?? канец Рэчыпаспал?тай i разам Вял?кага Княства Л?то?скага. В?льня перастала быць стал?цай i сталася губэрн?яльным горадам Расейскай ?мпэры?.

VII. В?льня - губэрн?яльным горадам Расейскай ?мпэры?

У вын?ку падзелу Рэчыпаспал?тай В?льня з 1795 г. апынулася ? межах Расейскай ?мпэры?. Сталася яна цяпер тольк? гало?ным горадам В?ленскай губэрн?. Рэзыдэнцыя вял?к?х князё? - Н?жн? Замак - ужо ? першых гадох расейскай улады (1799-1803) бы? разбураны, i на яго мейсцы пасаджаны парк, так званы ?Цялятн?к?.

З Верхняга Замку засталася тольк? частка муру i адна вежа, якою карыстал?ся для аптычнага тэлеграфу. Был? тады таксама разабраныя муры гораду i брамы, за выняткам Вострай Брамы, якую раней называл? Медн?цкай.

Гало?ную школу ? В?льн? з 1803 г. назвал? ?мпэратарск?м В?ленск?м Ун?вэрсытэтам. Школьныя справы даручана князю Адаму Чартарыскаму, як? да ?н?вэрсытэту прыцягну? лепшыя с?лы ня тольк? зь земля? былога Вял?кага Княства, але i Польшчы. В?льня сталася асяродкам польскае культуры на беларуск?х i летув?ск?х землях. У некаторых гадох тут больш выдавалася кн?га? на польскай мове, як у самай Польшчы.

Карыстаючы з спакайнейшага часу, горад ?зно? будава?ся, a насельн?цтва прыбывала, дайшло ?зно? да 100.000 асоб.

Нягледзячы на моцную палян?зацыю краю, ня ?сё было яшчэ страчана. Жыл? яшчэ ? тым часе ?спам?ны м?нулага i туга за страчаным. На зьезьдзе шляхты ? В?льн? пастано?лена прас?ць цара аб а?таном?ю. Найбольшым ?н?цыятарам ? староньн?кам такой думк? бы? М?хал Клеафас Аг?нск?. У 1811 г. пада? ён цару Аляксандру I мэмарыял, у як?м прас?? зь земля?, дзе абавязва? Статут Вял?кага Княства Л?то?скага, у тым л?ку зь земля? валынскай i к?е?скай, утварыць ?зно? Вял?кае Княства Л?то?скае пад апекай цара. Бачна, пад пагрозай вайны з Францыяй, цар да такой справы тады пастав??ся прых?льна, але канкрэтна н?чога яшчэ не было зроблена, a ?весну 1812 г. В?льню заняло францускае войска Напалеона.

Частка шляхты спадзявалася на перамогу Напалеона i вязала зь ?м надзе? ?незалежн?цца ад Расе?. Бы? утвораны часовы урад для зямель былога Вял?кага Княства Л?то?скага, на чале якога стая? граф Солтан.

Увосень таго ж 1812 году француская арм?я павярнула назад. Галоднае i перамёрзлае войска рабавала ?сё i зьядала, што тольк? далося. За адыходзячай францускай арм?яй край i В?льню заняло ?зно? расейскае войска, i жыцьцё вярнулася на папярэдн? лад. Цар аб утварэньн? ВКЛ не хаце? цяпер i гаварыць.

У першых гадох пасьля вайны ?сё было захавана пастарому. Школьным куратарам i далей бы? Адам Чартарыск?. Ун?вэрсытэт працава? як i перад вайной. Куратар i В?ленск? ?н?вэрсытэт кантралявал? i ?ншыя школы i то ня тольк? ? горадзе, але амаль па ?сёй тэрыторы? былога ВКЛ, a менав?та ? губэрнях В?ленскай, Горадзенскай, В?цебскай, Маг?ле?скай i Менскай, a нават К?е?скай i Падольскай. Усюды ? школах уведзена польскую мову. Газэты ?Кур'ер Л?то?ск??, рэд. Э?з. Славацк? (1797-1834), ?Дзённ?к В?ленск??, выд. у 1805 г., a пазьней 1815-1831, ?Тыгодн?к В?ленск?? - 1815-1822 г., рэд. Лялевэль, Бал?нск? i Шыдло?ск? i ?ншыя выдавал?ся на польскай мове. Горад i край пры расейскай царскай уладзе палян?завал?ся як н?кол? раней. Памагала гэтаму, як в?даць, туга за м?нулым, за Рэччупаспал?тай, якую ? той час атаесамляна з разуменьнем Польшчы.

Пасьля 1820 г. дайшло да першых варожых аднос?на? м?ж палякам? i расейцам?. Прычынай бы? Ун?вэрсытэт i яго студэнцк?я арган?зацы?. Ужо ? гадох 1805 - 1808 пры ?н?вэрсытэце стварылася Таварыства прыяцеля? навук? пад назовам ?Ф?лямата??, да якога пазьней належа? i паэт Адам М?цкев?ч. Пад уплывам Ф?лямата? па?стала пазьней новая арган?зацыя ?Прамян?стых?. Гэтую арган?зацыю царск?я ?лады закрыл?, бо яна, як здагадывал?ся руск?я, займалася вальнадумствам. На яе мейсцы ствары?ся ?жо тайны ?Саюз Ф?лярэта??. Гэты саюз бы? царск?м? ?ладам? ? 1823 г. раскрыты. Наступ?л? арышты. Был? тады арыштавал? Адама М?цкев?ча i яго прыяцеля Яна Чачота, зьб?ральн?ка беларуск?х народных песень.

У 1830 г. у гэтак зв. ?Круле?стве Польск?м?, створаным Венск?м Кангрэсам пасьля разгрому Напалеона, пачалося па?станьне супроць Расе?. На вестку аб па?станьн? ? Польшчы пачалася партызаншчына таксама ? землях заходняй Беларус? й Летувы. Многа студэнта? В?ленскага Ун?вэрсытэту пайшло ? партызаны, ?ншыя ?цякл? за Нёман у Польшчу. Партызанка, аднак, хутка аслабела, i Варшава пастанав?ла выслаць дапамогу. Арм?я, высланая з Kapaле?ства Польскага пад камандай Гелгуда, дайшла да В?льн?, але 7 чэрвеня 1831 г. у Панарск?х гарах была разьб?тая i адступ?ла. У вын?ку так?х падзея? В?ленск? ?н?вэрсытэт 1 травеня 1832 г. бы? закрыты. На яго мейсца была створаная катал?цкая Духо?ная Акадэм?я i Мэдыка-Х?рург?чная Акадэм?я (абое закрыта ? 1842 г.).

VIII. Сацыяльнае i нацыянальнае адраджэньне, пачатк? зац?ка?леньня мясцовай мовай i беларуск?м рухам

У часе, кал? пачалося вострае змаганьне м?ж сабой польскасьц? i расейшчыны, зьяв?л?ся першыя знак? ажы?леньня мясцовых элемэнта?. Ужо раней некаторыя студэнты В?ленскага ?н?вэрсытэту, хаця ён бы? ведзены на польскай мове, ц?кав?л?ся i мясцовай мовай, простай, як яе тады называл?, бо гавары? гэтай мовай просты народ. Паны, багацейшая шляхта i багатае мяшчанства гаварыл? ?жо папольску. Некаторыя студэнты, хоць выходз?л? з пано? (просты народ у той час доступу да навук? ня ме?), спачувал?, аднак, простаму народу, зац?кав?л?ся простай мовай, пачал? сьп?сваць i сьпяваць ягоныя песьн?. Асабл?ва вызначы?ся гэтым Чачот. Ен нават сам п?са? вершы на мове ?простага народу?. Яшчэ з большай с?лай справа гэтая ахап?ла студэнта? Мэдыка-Х?рург?чнай Акадэм??, арган?заванай пасьля закрыцьця ?н?вэрсытэту зь яго мэдыцынскага факультэту. Тут Франц?шак Сав?ч арган?зава? тайнае ?Таварыства Дэмакратычнае?, якое пачало шырыць кл?ч нацыянальнай вольнасьц? i ро?насьц? ?с?х людзей у краю. У 1837 г. Сав?ч навяза? лучнасьць з падобнай польскай арган?зацыяй, к?раванай Шымонам Канарск?м. Арган?зацыя ? 1839 г. мела ?жо каля трох тысяч сябро?. У тым жа, аднак, годзе Канарск? на паштовай станцы? ? Крыжо?цы пад В?льняй бы? жандарам? пазнаны i арыштаваны. Арган?зацыя распалася. У 1839 г. у В?льн? Канарскага расстралял?, a Сав?ча з найбл?жэйшым? яго супрацо?н?кам? Загорск?м i Рубчынск?м выслана на Ка?каз у шараговыя салдаты бяз права авансу.

Русыф?катарск? наступ нa мясцовае насельн?цтва пача?ся з цэлай с?лай. У тым жа 1839 г. зьнесл? царко?ную вун?ю, a вун?ята? прып?сал? да правасла?ных. У наступным, 1840 г., мясцовае права - Статут ВКЛ - замян?л? расейск?м правам. У тым жа 1840 г. загадам з дня 18 л?пеня цар М?калай I забаран?? карыстацца назовам ?Б е л a р у с ь?. У 1842 г. катал?цкую Духо?ную Акадэм?ю перанесьл? ? Пецярбург, a Мэдыка-Х?рург?чную Акадэм?ю закрыл?. У тым часе, кал? ? кра?нах Заходняй Э?ропы буйна разьв?валася навука, a разам зь ёю тэхн?ка й поступ, земл? былога Вял?кага Княства пад царскай расейскай уладай астал?ся зус?м пазба?леныя вышэйшых школа?.

Паншчына, адсталасьць у сацыяльных аднос?нах, нацыянальны й рэл?г?йны ц?ск выкл?кал? штораз большае незадаваленьне ? краю. Незадаваленьне сярод простага народу расло таксама. Шырылася яно пад уплывам надыходзячых з захаду аповеда? аб вольнасьц? сялян i ро?насьц? ?с?х людзей. Усё гэта выкл?кала яшчэ большае абурэньне на руск?х мясцовага насельн?цтва i супрац?? супроць ix i ?хнага цара.

У 1846 г. дайшло да закалота? сярод сялянства В?леншчыны й Горадзеншчыны, a ? наступным годзе ? В?цебшчыне. Па ?с?м кра? гэтыя забурэньн? ?знав?л?ся ? 1858-1859 гадох.

18 жн??ня 1861 г. у В?льн? адбылася вял?кая дэманстрацыя супроць царскай расейскай улады. Дайшло да баё? з руск?м?. 11 чалавек было заб?та i больш сотн? паранена. 11 верасьня таго году каля пятнаццац? тысяч жыхаро? Горадн? выйшла таксама на вул?цы дэманстраваць супроць цара.

Разам з сацыяльным i нацыянальным адна?леньнем сярод грамадзянства на землях былога Княства Л?то?скага ?змацнялася зац?ка?леньне мясцовай мовай, этнаграф?яй, г?сторыяй. Пры кожнай нагодзе, пакрыёма, у розных мовах, у краю, пакольк? гэта было магчымым, a таксама за мяжой пачал? зья?ляцца працы, прысьвечаныя тутэйшым справам.

У В?льн? ? 1835 г. была ?жо выдадзеная катах?змо?ка для катал?ко? у мясцовай, як тады пачал? яе называць, мове. У 1844 г. Ян Чачот выда? зборн?к беларуск?х песьня? пад назовам ?Пёснк? весьнячэ з-над Немна i Дзьв?ны?. У 1846 г, зьяв?лася ?Сялянка? Дун?на-Марц?нкев?ча - першая опэра ? беларускай мове. Музыку да ?Сялянк?? нап?са? Манюшка. Ён разам зь ?ншым? хаце? выдаваць беларуск? часап?с у В?льн?. Да зьдзейсьненьня гэтага тады не дайшло. Магчыма, не дапусьц?л? да гэтага царск?я ?лады [3]. У 1861 г. выйшла першая чытанка для дзяцей.

Гэты вельм? слабы яшчэ мясцовы грамадзк? рух названа беларуск?м, ад назову краю Беларусь, a мясцовую мову, якую кал?сьць называл? тут рускай, a пазьней, як ужо раней успам?налася, простай, цяпер назвал? беларускай.

IX. Кастусь Кал?но?ск?

Летам 1862 г. з Горадн? прыеха? у В?льню Кастусь Кал?но?ск?. Ён ужо ? тым часе супольна з Фэл?ксам Ражанск?м, Стан?славам Сонг?нам, Я?х?мам Грын?вецк?м, пры супрацо?н?цтве пазьнейшага генэрала Парыскай Камуны Валерага ?рубле?скага, выдава? на беларускай мове нелегальную газэту пад назовам ?Мужыцкая пра?да?.

У В?льн? Кал?но?ск? ?вайшо? у склад г. зв. ?Кам?тэту руху?, як? ?снава? тут ужо ад восен? 1861 г. Кам?тэт гэты арган?заваны бы? Людв?кам Зьвяждо?ск?м для к?раваньня рэвалюцыйным рухам у В?льн? i агулам на тэрыторы? былога Вял?кага Княства.

З пачаткам 1863 г. пачалося па?станьне ? Польшчы. Разам зьяв?л?ся партызанск?я аддзелы ? землях Беларус? й Летувы. К?ра?н?цтва па?станьнем узял? тут у свае рук? адсталыя шляхоцка-дваранск?я элемэнты. Яны стварыл? г. зв. ?Аддзел к?руючы прав?нцыям? Л?твы?, як? падпарадкавал? па?станчаму ?раду ? Варшаве. 11 сакав?ка ?Кам?тэт руху? бы? распушчаны, a Кал?но?ск? высланы ? Горадзеншчыну з абавязкам ваяводзкага па?станцкага кам?сара.

Кал? пад ударам? царскай арм?? па?станьне ? кра? пачало зац?хаць, Кал?но?скага выкл?кал? ? В?льню ?зно?. Ста?ся ён цяпер сапра?дным к?ра?н?ком па?станьня ? Беларус? й Летуве. Разам зь Язэпам Кал?но?ск?м, Люцынам Марыкон?, Уладыславам Малахо?ск?м, ?гнатам Лапац?нск?м i Каралём Фалев?чам Кастусь Кал?но?ск? ператвары? ?Аддзел? у ?Кам?тэт к?руючы Л?твой?. Прадста?н?к варша?скага па?станчага ?раду ад таго часу ме? тут тольк? дарадчы голас, таксама як прадста?н?к в?ленскага калчтэту ? Варшаве. Кал?но?ск? веры?, што па?станьне ?дасца зраб?ць народным, падняць сялянск?я гушчы ня тольк? Беларус? й Летувы, але таксама Расе?. Шляхце ня веры? i гавары?: ?Каб выг?нула б уся шляхта, то гэта была бы тольк? заслужаная ёю кара, a край на гэтым н?чога ня страц?? бы?. Як мог, стара?ся па?станьне прадо?жыць да вясны. Выйшла, аднак, ?начай. Уначы з 9 на 10 лютага 1864 г. дзесяць аддзела? царскага войска акружыл? ?сьвятаянск?я муры?, i Кал?но?скага арыштавал?. Яго памешканьне аддзяляла тольк? вузенькая ?н?вэрсытэцкая вул?чка ад ?мпэратарскага палацу, у як?м была рэзыдэнцыя генэрал-губернатара М.Мура?ёва, што к?рава? супрацьпа?станчай акцыяй i шука? Кал?но?скага па ?сёй Беларус? i Летуве. На сьлед Кал?но?скага навё? арыштаваны ? Менску па?станчы эм?сар Параф?янов?ч, як? ня вытрыма? у допытах.

Кал?но?ск? ?сю в?ну за па?станьне ?зя? на сябе i на тых, каго ня было ?жо ? кра? або агулам у жывых. У часе допыта? трымал? Кал?но?скага ? мурох падам?н?канскага манастыра пры Дам?н?канскай вул?цы. Адтуль Кал?но?ск? перасла? яшчэ ?П?сьмо з-пад шыбен?цы?, як?м закл?ка? беларуск? народ змагацца далей за сваё права i волю.

14 сакав?ка 1864 г. царск? ваенны суд ?шляхц?ца Кал?но?скага, 26 г., за тое, што бы? сябрам рэвалюцыйнага Кам?тэту Л?твы, a потым галосным начальн?кам па?станьня ? тутэйшым кра?...? пастанав?? ?Пакараць сьмерцяй цераз расстрэл?. В?даць, Мура?ё? зьмян?? прысуд.

22 сакав?ка таго ж году, акружаны моцным аддзелам расейскага войска, Кал?но?ск? бы? выведзены з турмы i вул?цам?, пазьней званым? В?ленскай, Гданьскай, Партовай, Стычнёвай i Сьвятаюрскай, пры вял?к?м нато?пе народу, заведзены на Лук?ск? пляц i там павешаны. Кал? пры чытаньн? прыгавору назвал? яго шляхц?цам, Кал?но?ск? запярэчы?: ?У нас няма шляхты, у нас ?се ро?ныя?. Гэта был? апошн?я яго словы.

Паданьн? перадаюць, што Кал?но?ск? разам зь ?ншым? сябрам? па?станьня бы? таемна пахаваны на Замкавай Гары. Там у часе I усясьветнай вайны в?ленск?м грамадзянствам был? паста?леныя высок?я дзеравяныя крыжы. Так на Замкавай Гары скончы? свой змагарск? шлях Кастусь Кал?но?ск?.

Разам з Кал?но?ск?м патуха? церазь нейк? час слабеньк? яшчэ малады вызвольны беларуск? рух.

X. В?льня ? канцы XIX i пачатку XX ст.

Разгром па?станьня адб??ся ?змоцненай русыф?кацыяй гораду i краю. З гораду вывезьл? памятн?к?, як?я мел? нешта супольнае зь мясцовай г?сторыяй i культурай. Нават арх?тэктуры горада прыдавана чужы выгляд. Раней па-беларуску забаранялася друкаваць лац?нск?м? л?тарам?, a ад 1867 г. забаронена зус?м.

Эканам?чна В?льня ? другой палове XIX ст. пачала разрастацца. Да гэтага спрычын?лася будова чыгунк?. Работы для чыгунк? ? вакол?цах В?льн? пачал? ?жо ? травен? 1858 г. Першы цягн?к з Дзьв?нску да В?льн? прыеха? 4 верасьня 1860 г. Па пляне цягн?к? пачал? хадз?ць у Пецярбург i Ко?на ад 15 сакав?ка 1862 г., a да Варшавы ад 6 верасьня 1862 г, Разам з чыгункай у В?льн? пачал? будаваць фабрык?. Л?к насельн?цтва ? 1897 г. дайшо? да 150.000 чалавек.

Тут у канцы XIX ст. жыл? i працавал? першыя клясык? беларускай л?таратуры Франц?шак Багушэв?ч, А.Гурынов?ч, пазьней Зьм?трок Бядуля.

У так?х абстав?нах застала горад XX ст. i рэвалюцыйные рух? ? Расейскай ?мпэры?. Пачал?ся м?тынг?, штрайк? i дэманстрацы?. М?ж ?ншым? рэвалюцыйным? арган?зацыям? працавала тут Беларуская Рэвалюцыйная Грамада. Да барацьбы супроць царскай улады гарачым? прамовам? на м?тынгах закл?кала беларуская паэтка Аля?за Пашкев?ч (Цётка). В?льняне выйшл? з дэманстрацыям? супроць царскага сама?ладзтва на вул?цы. 16 кастрычн?ка 1905 г. на Георг?е?ск?м праспэкце (цяпер Лен?на) дайшло да сутычк? з войскам. Было пяць чалавек заб?тых i каля трыццац? параненых. На друг? дзень у пахов?нах заб?тых узяло ?дзел сорак тысяч в?льнян.

У вын?ку так?х рэвалюцыйных падзея? тольк? цяпер у Расейскай ?мпэры? Беларусы атрымал? права на свой легальны друк. Да гэтага часу# апрача расейскага, можна было друкаваць яшчэ па-польску, a пазьней па-летув?ску.

Беларуск? друк дагэтуль бы? нелегальны. Нялёгка Беларусам давялася першая здабыча. За гэта, п?ша С.Александров?ч у ?Пуцяв?нах роднага слова?, - лепшыя сыны прыгнечанага беларускага народу трап?л? на шыбен?цу (К.Кал?но?ск?) ц? ? суровую с?б?рскую высылку (А.Дарэ?ск?-Вярыга), знаходз?л?ся пад наглядам пал?цы? (В.Дун?н-Марц?нкев?ч) або, ратуючыся ад судовай расправы, апынул?ся далёка ад радз?мы (Ф.Багушэв?ч).

1 верасьня 1906 г. выйша? у В?льн? першы нумар беларускай легальнай газэты ?Наша доля?. Але доля яе таксама была цяжкая. Выйшла яе тольк? шэсьць нумаро?, a з гэтых чатыры был? сканф?скаваныя. 11 студзеня 1907 г. царск? суд загада? спын?ць выданьне газэты, a рэдактара й выда?цу замкнуць на год у крэпасьць.

Яшчэ ? часе ?снаваньня ?Нашай дол?? 10/23 л?стапада 1906 г. выйша? першы нумар другой легальнай беларускай газэты пад назовам ?Наша н?ва?. Пра?снавала яна да першай усясьветнай вайны i ? беларуск?м жыцьц? адгуляла вял?кую ролю. Будз?ла беларуск? народ, узгадавала цэлы шэраг беларуск?х п?сьменьн?ка? i паэта?, выдавала беларуск?я кн?г?.

Акрамя ?Нашай Н?вы?, у В?льн? было заложана Беларускае выдавецкае таварыства, якое став?ла сабе мэтай выдаваць i пашыраць беларуск? друк. Выдавецтва ?Палачан?н? выдала дзьве кн?г?. У 1908 г. стварылася выдавецтва ?Наша хата? пры б?бл?ятэцы-чытальн? ?Знан?е?, пры Георг?е?ск?м праспэкце, 4-10. ?Наша хата? выпусьц?ла ? сьвет каля 15.000 паасобн?ка? беларуск?х кн?г. Ад 1908 г. пача? у В?льн? выходз?ць часап?с для Беларуса?-катал?ко? ?Беларус?. Ён таксама надрукава? каля 15.000 паасобн?ка? беларуск?х кн?г. У гадох 1910 - 1913 выйшл? ? В?льн? ?Беларуск?я календары?. Наймацнейшае беларускае выдавецтва па?стала ? 1913 г. пад назовам ?Беларускае Выдавецкае Таварыства?. Было яно пры вул. Каштанавай, 5-4. За каротк? час ?снаваньня, бо спын?ла яго вайна, таварыства выдала каля 42.000 паасобн?ка? кн?г.

Наагул беручы, л?к выданьня? беларуск?х кн?г, як бачым, вял?к?м ня бы?, але i час бы? нялёгк?. Акрамя розных асаб?стых рэпрэс?я?, царская цэнзура сканф?ско?вала беларуск?я часап?сы i кн?г?, разбурала работу, a гэта прынос?ла вял?к?я страты беларуск?м патрыётам.

Выдавецкая беларуская работа ня спын?лася ? В?льн? i ? часе вайны. Гуртавалася яна цяпер каля газэты ?Гоман?, a выдавал? ? першую чаргу школьныя падручн?к?, каб ?м? забясьпечыць беларуск?я школы, давол? густа адкрытыя на той час.

В?льня сталася ?зно?, як i кал?сьц?, у час залатой пары BKЛ у XVI ст., пару магутнасьц?, асяродкам беларускага п?сьменства, л?таратуры. У канцы XIX i пачатку XX ст. яна зраб?лася асяродкам беларускага адраджэньня.

XI. В?льня ? м?жваенным часе

У 1914 г. пачалася I усясьветная вайна. 19 верасьня 1915 г. В?льню занял? немцы. Нягледзячы на тое, што горад заста?ся цэлы, наста? цяжк? час. Фабрык? не працавал?, не было заработка?, наста? голад. Тысячы гараджан з сваёй маемасьцю на плячох выходз?ла з гораду, каб штонебудзь з гэтага на вёсцы вымяняць на хлеб. Але i на вёсцы было цяжка. Нямецкае войска, кал? што знаходз?ла на вёсцы, заб?рала сабе; нямецк?я патрул?, расста?леныя вакол горада, заб?рал? i ад тых, каму ?давалася нешта вымяняць.

Але i ? цяжк? час беларуск? адраджэнцк? рух у В?льн? ня спын??ся. Як вышэй сказана, на мейсцы ?Нашай н?вы? ? В?льн? пачала выходз?ць новая беларуская газэта 'Томан?, выдавал?ся далей беларуск?я кн?г?, стварал?ся новыя беларуск?я арган?зацы?, школы. Беларуская мова сталася ра?напра?най ?ншым мовам.

Большае значэньне надавал? немцы летув?скаму руху. Дазвол?л? тварыць летув?скую дзяржаву i за найвышэйшую мясцовую ?ладу прызнал? Летув?скую Тарыбу (Раду), якая стварылася ? В?льн? 23.?Х.1917 г.

У канцы сьнежня 1918 г. нямецкае войска пачало пак?даць горад. Разам пераняслася Летув?ская Тарыба зь В?льн? ? Ко?на. Уладу ? горадзе прабавала ?зяць у свае рук? ?Польская арган?зацыя вайсковая?. Дайшло да крывавых сутычак з пачынаючай савецкай уладай.

19 красав?ка ? В?льню ?вайшл? польск?я вайсковыя аддзелы, прысланыя з Варшавы. У далейшым, аднак, польскае войска ня вытрымала нац?ску савецкага войска, якое 14 л?пеня 1920 г. заняло В?льню. Савецкая ?лада перадала В?льню Летуве. Сувальск? дагавор з польск?м варша?ск?м урадам пацьвярджа? так? стан. Пацьвярджала гэта таксама пераможная ваенная каал?цыя г. зв. Антанты. Нягледзячы на ?сё гэта, кал? савецк? фронт на захадзе залама?ся, польск?я аддзелы ген. Жал?го?скага 9 кастрычн?ка 1920 г. занял? В?льню ?зно?, н?бы творачы г. зв. ?Сярэднюю Л?тву?, якую ? рэшце рэшт у 1922 г. цалкам далучыл? да Польшчы.

Нацыянальныя, сацыяльныя i пра?ныя праблемы яшчэ больш завастрыл?ся. Эканам?чна В?льня ? тым часе разьв?валася слаба. Стаял? фабрык?, як?я працавал? тут перад вайной. У горадзе был? тысячы беспрацо?ных. Асабл?ва цяжка з працай было беларусам, як?я ? сваёй большасьц? был? без работы, бяз сродка? да жыцьця. На вёсцы не было лепш. Зямельнай рэформы не было праведзена. З аднаго боку, цэлыя сем'? мус?л? выжыць з 2,5-гэктаровых гаспадарак, a побач вёсак ляжал? часта, нават адлогам, панск?я земл?, маёнтк?. Пра?на беларусам i летув?сам гарантавана свабоду карыстацца сваёй мовай у школах i ?радах. Аднак на справе паляк? стаял? на тым, што няма н?як?х беларуса?, a ёсьць тольк? ?крэсы? з простым народам i простай мовай. Беларуская ?нтэл?генцыя, беларуск?я арган?зацы?, школы, сьвятарства был? пад наглядам польскай пал?цы? i польскага сьвятарства, як?я раб?л? на ix розныя нац?ск?, каб яны спын?л? сваю беларускую працу, адышл? ? цень.

Вын?к бы? той, што ?зрос рэвалюцыйны рух. У 1925 г. пачала арган?зо?вацца ?Беларуская Сялянска-Работн?цкая Грамада? з цэнтральным кам?тэтам у В?льн?, з гарадзк?м? i павятовым? аддзелам? ? ?ншых гарадох i гурткам? па вёсках. На чале Грамады стая? ураджэнец Лаварышак з-пад В?льн? Бран?сла? Тарашкев?ч. Нягледзячы на напады польскай пал?цы? i яе баявых дружын на грамадо?ца?, не?забаве Грамада сталася самай вял?кай, самай моцнай пал?тычнай арган?зацыяй у беларуск?х землях, што был? пад Польшчай. Яна згуртавала звыш 100 тысяч сябро?. Тарашкев?ч ста?ся адной з найбольш ведамых асоба? у Зах. Беларус?. Пад уплывам Грамады ? В?льн? был? Беларускае Выдавецкае Таварыства, Беларускае Навуковае Таварыства, Таварыства Беларускай Школы, Беларуск? Банк i друг?я арган?зацы?. Напалоханыя ростам Грамады, польск?я паны ? 1927 г. павял? тэрор супроць сябро? Грамады. Арыштавал? беларуск?х пасло? у польск? сойм i 850 самых акты?ных сябро? Грамады. Пачал?ся судовыя расправы над ?м?, арган?зацыя была разагнана. Правадыро? судз?? акруговы суд у В?льн? (пры Лук?ск?м пляцы). Суд цягну?ся цэлыя тры месяцы, ад 22 лютага да 22 травеня 1928 г. Разам з разгромам Грамады пача?ся наступ на ?сё беларускае жыцьцё.

У 1938 г. пачал? паляк? закрываць апошн?я беларуск?я легальныя арган?зацы? ? В?льн? i па ?сёй Зах. Беларус?. Закрыл? Беларуск? Нацыянальны Кам?тэт, як? рэпрэзэнтава? беларуса? пад Польшчай i ?снава? ад 1919 г., Таварыства Беларускай Школы, Беларуск? ?нстытут Гаспадарк? i Культуры i ?нш. Закрыл? апошн?я беларуск?я газэты: ?Нашу волю?, ?Крын?цу? i ?Шлях моладз??, не дазваляючы выпускаць новыя.

У так?х абстав?нах, у вышын? шалёнага польскага катал?цкага шав?н?зму i ?мпэрыял?зму, В?льню застала II усясьветная вайна. У другой палове верасьня 1939 г. горад заняла савецкая арм?я i ? канцы таго ж году перадала В?льню Летуве, a крыху пазьней, як гаварыл?, Летуву забрала сабе. ?зно? пачала выходз?ць беларуская газэта ?Крын?ца?, працаваць культурна-асьветнае таварыства i г?мназ?я.

Аднак i ? тым часе не абышлося без памылак. Адм?н?страцыю i друг?я ?становы абсел? ковенск?я летув?сы. Яны глядзел? на В?льню сва?м? шав?н?стычным? вачыма. Для ix усё тут было летув?скае, нават насельн?цтва, якое тольк? не гаворыць па-летув?ску. Не было н?як?х саступак i зразуменьня для беларуса?, як?х была колькасная перавага ? горадзе, a тым больш у вакол?цы. Летув?сы, ранейшыя жмудзяк? i а?кштоты, забыл?ся, што яны ?зрасьл? на беларускай культуры, што был? яны i ?хны край прав?нцыяй у ВКЛ. Пра Летуву ? той час ня было н?якай гаворк?.

Гэты дз?к? наступ летув?са? на ?сё беларускае спын?ла II усясьветная вайна. Па створанай з ласк? Масквы Летув?скай Савецкай Сацыял?стычнай Рэспубл?цы ? 1940 г. н?чога не засталося. 23 чэрвеня 1941 г. на В?льню пасыпал?ся бомбы. Горад занял? нямецк?я г?тляро?ск?я вайсковыя частк?, i тольк? ? л?пен? 1944 г. выгнала ix савецкая арм?я I Беларускага фронту.

XII. З станцы? ? цэнтар горада

В?льня, кожная частка яе - гэта частка г?сторы? беларускага народу: магутнасьц?, залатой пары культурнага росту, заняпаду i адраджэньня. Многа аб В?льн? нап?сал? чужынцы, але мала мы - Беларусы, кол?шн?я буда?н?к? й гаспадары. Гэтая праца ёсьць х?ба першай спробай даць зьвестк? зь беларускага жыцьця ? В?льн?, аб рол? В?льн? ? беларуск?м дзяржа?ным i нацыянальным жыцьц?. Ясна, як першая спроба, ёсьць кароткай, сьц?плай i няпо?най. Лепшую працу нап?шуць мо ?ншыя. Маей мэтай ёсьць зьвярнуць увагу на месца, зьвязанае з жыцьцём беларускага народу. Сабраць i зап?саць падзе?, як?я яшчэ ? людзкай памяц?, бо з часам яны заг?нуць, a вораг? нашыя пакажуць В?льню зь ?ншага боку, нават такой, якой яна не была, каб тольк? мець з гэтага карысьць сабе.

За выхадны пункт я выбра? чыгуначную станцыю. Збудаваная яна ? гадох 1858 - 1860. Зьн?шчаная ? часе II Усясьветнае вайны. Адбудавал? яе ? пасьляваенны час. Ад станцы? ?дзем направа i даходз?м да чыгуначнага маста, да вул?цы Горкага. Кал?сь гэтая вул?ца i гэтая частка горада называлася Л?по?кай. Канчаецца яна шляхам?, зь як?х адз?н вядзе на Медн?к?, Ашмяну, Маладэчна i Менск, друг? - на Л?ду. Але ?дзем у цэнтар налева. Пачынаецца вул?ца, якая перад вайною называлася Вастрабрамскай. Тут у мурох на левым баку ? час нямецкай акупацы? ? гадох 1941-1944 была беларуская г?мназ?я i наста?н?цкая сэм?нарыя. У той час, кал? ? цэнтральнай Беларус? нямецк?м? ?ладам? сярэдн?я школы был? забароненыя, вышэйуспамянутыя школы ? В?льн? адгулял? вял?кую ролю, бо для некальк? сотак моладз? давал? сярэднюю асьвету i адначасна баран?л? яе ад вывазу на работу ? Нямеччыну.

Далей па тым самым баку, у апошн?х гадох перад вайной, жы? катал?цк? сьвятар В?нцэнты Гадле?ск?, змагар за беларускую мову ? касьцёлах i былы вязень за гэта польскай катал?цкай турмы, адз?н з рэдактара?-выда?цо? у гадох 1936-1939 газэты ?Беларуск? фронт?. Замучаны г?тляро?цам? ? 1943 г.

Насустрач Вострая Брама, адз?ная абаронная брама зь дзевяц?, якая захавалася да нашага часу. Збудована яна каля 1508 г. Раней звалася Медн?цкай. У ёй знаходз?цца старажытны, сла?ны на ?сю Беларусь, Летуву i Г?ольшчу абраз Божай Мац?. М?наем Вострую Браму, пабудаваны ? 1635-1655 гг. касьцёл сьв. Тэрэзы, - i дайшл? да Сьвятадуха?ск?х муро?. Пра?дападобна царква была тут ужо за часу Альгерда, але час х?ба яе зьн?шчы?, i ? 1597 г. брацтва сьв. Тройцы выбудавала тут ?зно? царкву й манастыр. У 1638 г. пабудавана мураваную царкву. Тут брацтва ?трымл?вала школу, у якой працавал? так?я ведамыя навуко?цы й грамадзк?я дзеячы таго часу, як Стафан i Ла?рэн З?зан?? i М.Сматрьцк?. У школе вучыл?, апрача мясцовай мовы, якую тады называл? яшчэ рускай, таксама грэцкую, лац?ну й польскую. Школа гэта з посьпехам канкуравала зь езу?цкай акадэм?яй.

У 1588 г. пачала тут працаваць брацкая друкарня. У 1596 г. з гэтай друкарн? выйшл? тры падручн?к?. Сярод ix падручн?к Л.З?зан?я ?Навука ку чытаньню i разуменьню п?сьма славенскаго?, у як?м бы? дадзены першы сло?н?к мясцовае мовы. Друкарня гэтая працавала да палав?ны XVII ст., гэта ёсьць да ваенных падзея? у Вял?к?м Княстве Л?то?ск?м.

На гэтай самай вул?ць? ? м?жваенную пару пад № 2 празь нейк? час ?снавала беларуская кн?гарня Манкев?ча, a пазьней - беларуская кн?гарня Стан?слава Станкев?ча. На друг?м баку вул?цы пад № 1 перад 1930 г. была беларуская кн?гарня ?Надзея?.

Налева стаяць г. зв. пабазылянск?я муры, у як?я ?ваходз?м цераз прыгожую, выбудаваную ? стыл? ракако, браму. М?наем зван?цу, - i мы перад царквой сьв. Тройцы. Царква тут ста?ць ад часу Альгерда. Была яна паста?лена на славу трох пакутн?ка? за хрысьц?янскую веру, замучаных у тым месцы паганцам?. Был? гэта: Няжыла (Антон?), Кумец (Ян) i Круглец (Я?стах?). Сьмерць ix прып?сана пазьней князю Альгерду. Думаю, што гэта чыстая выдумка Альгердавых ворага?. За часу Альгерда выбудавана найбольш цэрква? у В?льн?, хрысьц?янкам? был? яго жонк?, хрысьц?ян?нам бы? х?ба i ён сам, кал? на месца яго пахаваньня паказуецца царква Прачыстай Божай Мац? над В?ленкай. Гэта ?сё пярэчыць абв?навачваньню Альгерда ? забойстве Антон?я, Яна i Я?стах?я. Магчыма, што зг?нул? яны ? часе як?хсь беспарадка? у горадзе.

Першая царква была дзеравяная. На яе месца гетман Вял?кага Княства Канстанты Астроск? ? памяць перамог? над маско?ск?м войскам пад Воршай, пачынаючы з 1514 г., пабудава? у гатыцк?м стыл? царкву мураваную. У 1748 г. царква згарэла. Яе адбудавал?, прыдаючы ёй прыкметы ракаковага стылю. У тым часе выбудавана таксама ?ваходную браму. Раней яшчэ, у палав?не XVII ст., вяльможа Януш Тышкев?ч дабудава? да царквы капл?цу на сямейныя грабн?цы. Унутры царквы находз?цца намаг?льны памятн?к бурм?стра горада Атаназага Браг?. Тут таксама находз?цца старасьвецк? абраз Мац? Божай, як? дачка ?вана III Алена прывезла з сабой, выходзячы замуж за вял?кага князя Аляксандра. Да II Усясьветнае вайны ? гэтай царкве находз?л?ся яшчэ ?коны сла?нага в?ленскага мастака Смуглев?ча.

Ад 1608 г. царква i навакольныя муры належал? да вун?яцкага закону Базыляна? i был? ? яго руках да 1827 г. У тым годзе закон Базыляна? бы? царск?м? ?ладам? забаронены. Пасьля гэтага над царквой дабудавана дзеравяную капулу, каб была больш падобная да расейск?х цэрква?.

У м?жваенны час у пабазылянск?х мурох за царквой месьц?лася Беларуская г?мназ?я, Беларускае навуковае таварыства i Беларуск? музэй ?мя ?вана Луцкев?ча. У музэ? перахо?вал?ся старада?н?я беларуск?я рукап?сы й друк?, пячатк? й манэты, уборы ды ?ншыя прадметы. Бы? гэта скарб беларускай культуры i г?сторы?. У гадох 1919-1920 у гэтых мурох месьц?лася Беларуская Рада В?леншчыны i Горадзеншчыны.

У 1938 г. польск?я ?лады г?мназ?ю перанесьл? ? муры пры вул. Дам?н?канскай. Скарбы Беларускага Музэю ? ваенны час расейцы зь летув?сам? расьцягнул? i прыдзял?л? да ?ншых музэя?, каб не прыпам?на? м?нулае Беларус?.

Канчаецца старая вул?ца Вастрабрамская (адрэзак цяперашняй вул. Горкага). Налева ад яе адыходз?ць вул?ца Конская. Тут у перадваенны час была рэдакцыя газэты ?Родны Край?, якую выдавал? Радасла? Астро?ск? з прых?льн?кам?.

Далей цягнецца вул?ца таксама пад назвай Горкага, a кал?сьц? называлася яна Вял?кая, a яшчэ раней ?мбары, бо был? тут склады. Пры гэтай вул?цы, у доме бурм?стра Баб?ча, у 1522 г. пачала працаваць першая друкарня ? Беларус?, першая на ?сходняй Э?ропе. Была гэта беларуская друкарня Франц?шка Скарыны. З гэтай друкарн? выйшл? ? сьвет першыя друкаваныя ? В?льн? кн?жк?: ?Апостал? i ?Малая падарожная кн?жка?.

Пры гэтай вул?цы, у доме Мамон?ча?, у 1575 г. пачала працаваць ?ншая беларуская друкарня, у якой з пачатку працава? пра?дападобна вучань Скарыны Мсьц?славец. Друкарня гэтая, як на той час, выпусьц?ла вял?кую колькасьць кн?г. Тут друкавал?ся буквары (1593), друкава?ся Статут Вял?кага Княства Л?то?скага ? 1588 г. i ?ншыя.

Даходз?м да ратушы. Ратуша была збудаваная ?жо ? XV ст. Побач яе з аднаго боку стая? сто?п, з другога в?сельня. Тут карана злачынца?. Ратушу часта перабудо?вал?. Апошн? раз ад асно? перабудава? ратушу ? 1783 г. ведамы в?ленск? арх?тэкт Гуцэв?ч.

Направа, у бок В?ленк?, ляжыць самы стары горад. М?наем касьцёл сьв. Каз?мера з 1604 г. i затрымл?ваемся ?зно? перад старыннай царквой сьв. М?калая. ?снавала яна таксама ?жо за часу Альгерда. Зьн?шчаную пажарам, адбудава? яе ? 1514 г. гетман Канстанты. Астроск?. Апошн? раз была перабудаваная за часу Мура?ёва згодна ягонаму загаду. Некальк? крока? далей ?зно? помн?к нашай старасьветчыны - царква Пятн?цкая, таксама з часу Альгерда. Выбудавала яе першая жонка Альгерда, в?цебская княжна Марыя, якая тут i пахаваная. Першая царква была ?жо ? стане развал?н, адбудаваная ? 1864 г. у стыл? на жаданьне Мура?ёва. У м?жваенны час тут адбывал?ся багаслужбы для вучня? Беларускай г?мназ??.

Канец вул?цы Горкага зва?ся раней вул?цай Замкавай, забудаваны старада?н?м? камян?цам?.

XIII. У цэнтры горада над В?льлёй

З вул?цы Горкага выходз?м на пляц Гедым?на (раней называ?ся Катэдральным). Перад нам? галерэя мастацтва, перад гэтым катэдральны касыдёл сьв. Стан?слава. Першы касьцёл тут, як i ?ншыя, друг?я, бы? дзеравяны, пабудаваны ? 1387 г. Пазьней выбудавана мураваны i з часам некальк? разо? яго перабудо?вал?. Апошн? выгляд нада? яму ? канцы XVIII ст. сла?ны арх?тэкт Гуцэв?ч.

Каля касьцёлу знаходз?цца адз?наццаць капл?ца?. Катэдральны касьцёл бы? на вышын? мясцовай арх?тэктуры, мастацтва й г?сторы?. Ап?саньне ?сяго гэтага зойме немалую кн?гу. Тут знаходз??ся скарбец, у як?м у 1598 г. нал?чвана 230 прадмета? сярэбраных i залатых. У часе пазьнейшых война? многа прадмета? з скарбца прапала, але i тыя, што захавал?ся, мел? вял?кую г?старычную вартасьць.

Тут был? пахаваныя: князь Карыгайла Альгердав?ч, заб?ты ? 1390 г., Аляксандар В?гунд - брат Ягайлы, вял?к? князь В?та?т, яго другая жонка - княжна смаленская Ганна, брат В?та?та вял?к? князь Жыг?монт I, вял?к? князь Сьв?дрыгайла, князь М?хал, сын Жыг?монта, называны М?хайлушкам, сьвяты Каз?мер, вял?к? князь i кароль Польшчы Аляксандар, жонк? Жыг?монта А?густа Альжбета i Барбара. Тут перахо?вана сэрца караля ?ладыслава Вазы.

Побач з катэдральным касьцёлам у бок Замкавай гары знаходз?цца Н?жн? Замак - рэзыдэнцыя вял?к?х князё?. Кал? В?льню захап?л? расейцы, замк?, абарончыя муры i брамы ? гадох 1799-1803 был? разабраныя, каб тольк? зьн?шчыць памятк? г?сторы? Беларус?. На месца Н?жняга замку пасаджана парк, названы ?цялятн?кам?.

Зь Верхняга замку асталася тольк? адна вежа, якую ?ладкавал? да аптычнага тэлеграфу.

Гэтыя замк? был? пабудаваныя за часу вял?кага князя Гедым?на. Акружала ix В?ленка, якой рэчышча ?ваходз?ла ? В?льлю каля катэдральнага касьцёла. Цяперашн? ?ваход В?ленк? ? В?льлю зроблены раскопам гары, праз што вада акружала замк? з ус?х бако?. Першыя замк? был? дзеравяным?, мураваныя выбудавал? ? першай палове XV ст., за часу вял?кага князя В?та?та. Пазьней был? перабудаваныя. Да развалу ix давяла вайна з маско?скай дзяржавай у 1654 - 1661 гг. В?льню захап?ла маско?скае войска. У 1660 г. войска Вял?кага Княства пад камандай гетмана М?хала Паца выгнала расейца? зь В?льн?. Але ? Верхн?м замку аста?ся тады яшчэ маско?ск? гарн?зон, як? сваёй артылерыяй до?г? час непако?? горад. За гэта каманданту гарн?зона князю Мышацкаму на рынку (х?ба перад ратушай) адсекл? пазьней галаву. Замкам? не было каму заняцца, a з гадам? яны ператварыл?ся ? развал?ны. Так было па ?с?м Княстве Л?то?ск?м, ды самое Княства х?л?лася да заняпаду.

Пад Замкавай гарой праходз?ць вул?ца П?янэра?. Перад вайной называлася Карале?скай. Тут пад № 3 у той час бы? Беларуск? Банк, выдавал?ся ?Беларуск? Летап?с? i ?Беларуская Борць?.

Насупроць мастацкай галерэ? (Катэдры) цягнецца праспэкт Лен?на, у м?жваенны час - вул. М?цкев?ча, a яшчэ раней Георг?е?ск? праспэкт. Перад Першай Усясьветнай вайной пад тагачасным № 4 была тут б?бл?ятэка-чытальня ?Знан?е? i беларускае выдавецтва ?Наша хата?.

Пад гэтым самым нумарам у час нямецкай акупацы? ? 1941-1944 гг. знаходз??ся Беларуск? Нацыянальны Кам?тэт, як? бы? свайго роду прадста?н?цтвам беларускага насельн?цтва места i вакол?ц.

?дучы гэтай вул?цай далей, даходз?м да пляцу Лен?на, раней званага Лук?ск?м. На гэтым пляцы, як ужо ?спам?налася, у 1864 г. бы? павешаны дыктатар па?станьня Кастусь Кал?но?ск? i ?ншыя.

Па левым баку гмах, у як?м у перадваенным часе месьц??ся акруговы суд. Тут у 1928 г. адбы?ся вял?к? i до?г? суд над 850 правадырам? i актыв?стам? Грамады.

Праходзячы каля Лук?скага пляцу, няможна ня ?спомн?ць пра к?рмаш на ?Казюка?. К?рмашы на 4 сакав?ка, на ?Казюка?, был? ?ведзеныя да?но. Раней адбывал?ся яны на Катэдральным пляцы; у пачатку XX ст. перанесена ix на пляц Лук?ск?. На 4 сакав?ка з бл?зк?х, a нават з далёк?х ад В?льн? раёна?, на пляц зьяжджал?ся вазы з хатн?м? вырабам? зь дзерава, гл?ны, ткацк?м?, рознага роду абаранкам?, перн?кам? ? форме сэрца рознай вел?чын? i т. п. Студэнты й вучн? арган?зо?вал? выступы, канцэрты ды розныя ?мпрэзы. К?рмашы трывал? некальк? дзён. Хто мог сьпяша? на ?Казюка?, каб спаткаць знаёмых, паглядзець на ?ншых i сябе паказаць, набыць нешта з народных выраба?, a ?жо абавязкава куп?ць сла?ных смаргонск?х абаранак i ?сэрца? для сябе i сва?х бл?зк?х. Прыяжджал? ? той час таксама з ус?х старон экскурс??. Горад у час ?Казюка? ажыва?.

Ра?належна да праспэкту Лен?на, над В?льлёй, цягнецца вул?ца К.Пажэлас, якая ? м?жваенны час звалася Зыгмунто?скай. Тут пад № 24, у панадворку, у гадох 1936-1938, мел? свой дом беларуск?я ксяндзы Марыяне. Жыл? ? ?м студэнты тэалёг?? пад к?ра?н?цтвам ведамага беларускага паэты-п?сьменьн?ка В?нцука Адважнага (кс. Язэпа Германов?ча). Якое было жыцьцё беларуса? тады, можа паказаць тое, што супроць дома кс. Марыяна? пал?цыя ста?ляла свайго чалавека, як? ?весь час сачы?, хто туды заходз?ць. У 1938 г. ксяндзы Марыяне был? зь В?льн? выселеныя. Студэнты Марыяне перавезеныя был? ? Варшаву, a a. Германов?ч выеха? у К?тай. К?тайцы перадал? яго саветам. Ен адсядзе? у турме ? С?б?ры некальк? гадо?. Кал? саветы выпусьц?л? яго, праз Польшчу выеха? ён у Лёндан i там па нейк?м часе памёр.

З тагачаснай касьцельнай улады, на чале якой стая? м?трапал?т Ялбжыко?ск?, н?хто не запратэстава? супроць такога тэрору беларуск?х ксяндзо? польскай пал?цыяй. Зус?м магчыма, што гэтак паступ?ла на жаданьне шав?н?стычнага польскага духавенства пал?цыя.

За мастом на В?льл?, як? раней зва?ся Зялёным, цяперашняя вул?ца Фэл?кса Дзяржынскага. Называлася перад вайной Кальварыйскай як i цэлы квартал гораду. У гэтым раёне жы? i працава? грамадзк? дзяяч i паэт, аф?цэр Уладысла? Казло?ск?. Стая? ён на чале групы, якая ?важалася нацыянал?стычнай. Выдавала яна сваю газэту ?Наш Шлях?. У час вайны Казло?скага заб?л? расейцы.

На захад, за друг?м мастом на В?льл?, частка горада называлася Зьвярынцам. Там у м?жваенны час жы? беларуск? драматург Франц?шак Аляхнов?ч. Ён до?г?я гады сядзе? на Сала?ках. Саветы выменял? яго за Б.Тарашкев?ча. Пазьней замардавал? яго ? Маскве, a Аляхнов?ча замардавал? ? час вайны ? В?льн?, у рэдакцы?, у якой ён працава?. Ён выдава?, кал? не памыляюся, газ. ?Беларуск? голас?.

?дучы ? друг? бок ад пляцу Гедым?на, м?наем мост на В?ленцы, i перад нам? раён гораду над В?льлёй, званы Антокалем. З гэтай часткай гораду зьвязана жыцьцё й праца беларускага мастака Пётры Серг?ев?ча. Тут зь ягонага атэлье выходзяць малюнк?, паказваючыя прыгожасьць беларускай прыроды, г?сторы?, людзей.

Гонарам Антокаля i В?льн? ёсьць касьцёл сьв. Пятра й Па?лы, выбудаваны на месцы дзеравянага ? гадох 1668 - 1676 гетманам М?халам Каз?мерам Пацам. На фасаднай сьцяне ёсьць надп?с:

?Regina pacis funda nos in pace?.

(Каралева спакою, умацняй нас у спако?).

Пад касьцельным парогам пахаваны, згодна зь ягонай воляй, сам заснавальн?к касьцёлу. Паказуе на гэта, пры ?ваходзе направа, умураваная ? сьцяне табл?ца з словам?: ?Hic jacet peccator? (тут ляжыць грэшн?к). На левай сьцяне стары абраз паказуе сцэну з часу маровага паветра ? 1700 г.

Касьцёл гэты ёсць жамчужынай в?ленскага барока. Яго ?нутраная старана настольк? багатая, што праф. Клос у сва?м правадн?ку п?ша, што, каб усё ап?саць, трэба асобная вял?кая манаграф?я. Радз?ць ён перадус?м зьвярнуць увагу на надзвычайны крыштальны сьвечн?к у форме лодк?, в?сячы ? копуле, далей на партрэт заснавальн?ка над уваходам да закрысты? па левай старане, на прысланую з Рыму папам у 1700 г. цудо?ную ф?гуру Хрыста i на ?кону Хрыста ?крыжованага, як?я гетман Пац заб?ра? з сабою, ?дучы ? ваенныя паходы. Пры ?ваходзе ляжаць мядзяныя катлы, прывезеныя Пацам з-пад Хоц?ма, узятага ад турка?.

XIV. На ?сход ад вул?цы Горкага

Вузк?я вул?чк? i завулк? ад вул?цы Горкага (былой Вял?кай i Замкавай) вядуць ун?з, над В?ленку. Як ужо спам?налася, некаторыя дасьледн?к? цьвердзяць, што тут знаходз?лася самая старая В?льня. Тут, дзе сягоньня вул?ца Бакшта, у бок рэчк? мела быць збудаванае першае ?мацаваньне, пад вокам якога разраста?ся горад.

Над В?ленкай затрымл?ваемся перад трыма касьцёлам?. Касьцёл сьв. Франц?шка, або Бэрнардынск?, бы? пабудаваны ? 1469 г. за вял?кага князя Каз?мера. Бы? ён дзеравяны. Мураваны пабудавана ? 1525 г. Адначасна бы? ён абаронным пунктам. Побач ста?ць касьцёл сьв. Анны. Бы? ён пабудаваны ? канцы XIV ст. зь дзерава. У ?м пахавана трэцяя жонка вял?кага князя В?та?та Юл?яна з Гальшан. Касьцёл, мураваны ? гатыцк?м стыл?, пачал? будаваць у 1502 г. Некальк? разо? н?шчы? яго пажар, i таму ?нутры няма н?чога ц?кавага. Вонкавы выгляд яго ёсьць прыгожым. Кажуць, што касьцёл гэты так спадаба?ся Напалеону, што ён гавары?: ?каб мог, на далон? перанёс бы яго ? Парыж?.

Трэц?, касыдёл сьв. М?хала, выбудаваны ? 1596 г., ведамым абаронцам самастойнасьц? Вял?кага Княства Л?то?скага i яго беларускай мовы, канцлерам Львом Сапегам. У гэтым касьцёле пахаваны i сам Сапега з сва?м? бл?зк?м?. У часе вайны з Маско?скай дзяржавай у 1655 г. казак? пераб?л? схаваных у касьцёле людзей, пазаб?рал? труны, вык?нул? зь ix нябожчыка? i разрабавал? касьцельныя кашто?насьц?.

Пасьля прылучэньня В?льн? ?восень 1939 г. да Летувы, ксёндз Адам Станкев?ч адпра?ля? тут багаслужбы для беларуса?-катал?ко?.

Далей над В?ленкай ста?ць царква Прачыстай Божай Мац?. Царква тут была ?жо за вял?кага князя Альгерда i была дзеравянай. У ёй, як некаторыя цьвердзяць, пахаваны сам вял?к? князь Альгерд. Тут таксама был? пахаваныя правасла?ныя м?трапал?ты ВКЛ Рыгор Цамблак i др. Тут пахавал? жонку вял?кага князя Аляксандра Алену - дачку цара ?вана III. Царкву н?шчыл? пажары. У 1514 г. адбудава? яе гетман Канстанты Астрогск?. Аднак была разбураная разам з упадкам ВКЛ. Адбудавал? яе ? гадох 1864 - 1868 згодна з воляй i загадам Мура?ёва.

Вул?цай Зарэчнай даходз?м да Полацкай. Нейк? час, перад II Усясьветнай вайной, у доме тады пад № 4 жы? i рэдагава? беларуск? земляробска-гаспадарчы месячн?к ?Самапомач? дзяяч на грамадзкай, культурнай i гаспадарчай н?ве ?нж. Адольф Кл?мов?ч. Памёр у 1970 г. Далей пад № 9 апошн?я гады перад вайной i ? час вайны жы? вял?к? беларуск? патрыёт, як? ?сё, што ме?, усю сваю працу i жыцьцё адда? для беларускай справы, ксёндз Адам Станкев?ч. Памёр на выгнаньн? ? Тайшэце ? 1950 г. Кватэру ?трымл?вала беларуская дзяячка, бы?шая арган?затарка i к?ра?н?чка беларускага прытулку, Марыя Шутов?ч, у якой у тым яшчэ часе знаходз?л? прыпын?шча мног?я беларуск?я студэнты i г?мназ?яльныя вучн?. Памерла 14.Х?.1975 г.

?дучы далей Полацкай вул?цай, даходз?м да маг?льн?ку, званага Бэрнардынск?м. Маг?льн?к гэты заснавана ? 1810 г. Пахаваныя тут мног?я прафэсары В?ленскага ?н?вэрсытэту: прыродн?к Стан?сла? Юндз?л, Язэп Струм?ла, матэматык М?хал Пэлка Пал?нск? i др.

Там у 1950 г. беларускае грамадзянства В?льн? пахавала сваю дзяячку на культурнай н?ве гр. Ганну Шутов?ч.

З вул?цы Полацкай пераходз?м на вул?цу М.Марг?тэс, якая раней называлася Папо?скай. Называлася таму так, што кал?сьц? жыл? там вун?яцк?я ксяндзы. Перад вайной жы? тут беларуск? паэт Кра?цо? Макар (Косьцев?ч). Заг?ну? ён у часе вайны, a жонка Ганна, пак?нутая сама сабе, памёрла ? вял?кай бядзе ? 1971 г. Тут таксама жы? беларуск? грамадзк? дзяяч, удзельн?к Слуцкага па?станьня ?нж. Бусел (таксама заг?ну? у часе вайны) i заслужаны дзяяч на беларускай школьнай н?ве Сяргей Па?лов?ч.

Тут жа каля вул?цы, у бок В?льл?, узвышалася раней гара, называная маг?лай Гедым?на. Згодна старада?н?х пераказа?, там ме? быць пахаваны вял?к? князь Гедым?н. У часе Першай Усясьветнай вайны гару гэтую часткова скапал?.

XV. Раён Россы

Частка гораду на по?дзень ад вул?цы Бакшты i Зарэчча называлася раней Россы.

Ад вул?цы Горкага на по?дзень ?дзе вул?ца Субач. На пляне з 1648 г. названая Сабачая. Там, дзе ад яе адыходз?ць вул?ца Бакшты, кал?сьц? была абаронная брама. У ёй жы? кат. Ён адначасна бы? г?цлем - лав?? сабак. Ад гэтага, магчыма, вядзецца назва вул?цы. Тут пад № 2 ад 1922 г. месьц?лася рэдакцыя беларускай газэты ?Крын?ца?.

Далей за брамай Субач агульную ц?кавасьць выкл?каюць падзямельныя склепы на гары, якая цяпер уваходз?ць у пасэс?ю ?Рэспубл?канскага Дз?цячага Дому?. Вакол гэтага месца нарасло шмат аповеда?. Найстаршы х?ба аповед падае, што кал?сьц? там жы? смок базыл?шак, як? ?сё жывое заб?ва? сва?м поз?ркам. Каб ратаваць горад перад ?м, адз?н юнак увайшо? у склеп, падстав?? базыл?шку люстра, i той, як убачы? свой поз?рк, здох.

Друг? аповед перадае, што тут кал?сьц? адбылася вельм? зацятая б?тва з крыжакам?. Ад прал?тай крыв? нават вада ? калодзежы ? падзямельл? сталася чырвонай. У 1907 г. ?нжынэры Вал?цк? i М?хнев?ч займал?ся нейк? час дасьледаваньнем гэтага падзямельля, зраб?л? плян падземных скляпо?, a нават знайшл? стары калодзеж, у як?м вада была сапра?ды чырвонай.

Абл?чана: каб вывязьц? зямлю пры будове так?х склепа? пры сягоньняшняй тэхн?цы, адна трохтонная грузавая машына мус?ла б зраб?ць 2400 абарота?. Акрамя гэтага, уложана па?тара мэтры грубыя муры па бакох i адз?н мэтр та?шчыны сталяваньне. Усё гэта зраб?л? нашыя продк?, носячы цяжар на сва?х сьп?нах.

У XVI ст. тут бы? форт (умацаваньне, званае з арабскага барбаканам), як? з гэтай стараны баран?? доступы да абаронных муро? i вежа? гораду. Народныя аповеды перадаюць, што адгэтуль ?шл? падзямельныя пераходы да Трок i г.д. Тое самае гаворыцца ? народных расказах пра Мядн?цк? замак, што ён ме? падзямельныя пераходы, як?я лучыл? яго з Крэвам i Трокам?, a будавал? ix волаты, як?я ?заемна перак?двал?ся прыладам? працы зь Медн?к у Крэва i адтуль у Медн?к?. Вязаньне з сабой у народных аповедах Трок, В?льн?, Медн?к i Крэва, на маю думку, сьведчыць аб тым, што якраз гэтыя земл? был? калыскаю, з якой пазьней вырасла ВКЛ.

На по?дзень ад вул?цы Субач ёсьць мог?лк?, закладчыкам як?х бы? бурм?стар Базыл? М?льлер. Заложаныя ? 1769 г., называюцца Россы. Уваход да ix ад вул?цы Россы.

Недалёка ад уваходу, направа, знаходз?цца маг?ла беларускага паэта Ядв?г?на Ш. (Антона Ляв?цкага). У 1937 г. зь ?н?цыятывы рэдакцы? ?Шлях Моладз?? грамадзянства Заходняй Беларус? з дробных складак пастав?ла Ядв?г?ну Ш. помн?к. 6.VI. 1936 г. была паложана пл?та на маг?ле другога беларускага паэты Каз?мера Сваяка, якая знаходз?цца вышэй, на г.зв. ?горцы л?таратара??. Тамсама пахаваны паэт Уладысла? Сыракомля (Людв?к Кандратов?ч). На гэтым маг?льн?ку шмат маг?ла? вядомых дзеячо? В?льн? i краю.

XVI. На захад ад вул?цы Горкага

Ад ратушы пачынаецца вул?ца Музея?с. Старада?няя яе назва - Нямецкая, a яшчэ раней - Манэтная. Тут яшчэ вял?к? князь Гедым?н пасяля? немца?. Кал?сьц? гэты раён бы? гандлёвым цэнтрам гораду. У XVI ст. бы? тут манэтны двор Княства i Трыбунал - вярхо?ны суд. Цяпер гэтае месца прыпам?нае аб страшнай трагеды? м?нулай вайны. Тады ? раён па левай старане вул?цы Музея?с г?тлеро?цы сагнал? ?сё жыдо?скае насяленьне гораду, стварыл? гета. Насяленьне гета пам?рала ад голаду i хвароба?, a таксама цэлым? калёнам? было выводжана ? Панары i там расстрэльвана. Пра?дападобна зьн?шчана там каля 100.000 чалавек. Раён гета, як i вул?ца Музея?с, бы? зьн?шчаны.

У гэтым раёне ста?ць касьцёл сьв. М?калая. Некаторыя цьвердзяць, што на гэтым месцы бы? збудаваны першы катал?цк? касыдёл у В?льн?. Мураваны пабудаваны тут каля 1440 г., i ? так?м выглядзе ператрыва? ён да нашых дзён.

У м?жваенны час польскае катал?цкае сьвятарства мела пад сабой некальк? дзясятка? касьцёла?. Для беларуса?-катал?ко? не дало ан? аднаго. (...) Падзял?л?ся зь беларусам? летув?ск?я ксяндзы, у чы?х руках бы? у той час касьцёл сьв. М?калая.

Вышэй на по?нач, на рагу вул?ц Горкага i Сруогос, ста?ць касьцёл сьв. Яна. Першы касьцёл выбудавана ? 1387 г., але некальк? гадо? пазьней тут пачал? будаваць касьцёл мураваны. Пра?дападобна ? ?м вял?к? князь В?та?т ме? задуму каранавацца на караля. Праф. Клос падае, што касьцёл гэты раней называ?ся катэдральным, i тольк? як бы? перададзены езу?там, Папа назначы? на катэдральны замкавы касьцёл сьв. Стан?слава.

У м?жваенны час касьцёл сьв. Яна бы? касьцёлам для студэнта?. У мурох пры касьцёле, у апошн?х гадох перад вайной, жы? ксёндз Стан?сла? Гляко?ск? - вучыцель Беларускай г?мназ??. Бы? ён вял?к?м прыяцелем моладз?. Арган?зава? дапамогу для бедных вучня?, рэдагава? i выдава? беларускую газэтку для дзяцей. У 1943 г. замучаны г?тлеро?цам?.

Радам з касьцёлам сьв. Яна пачынаюцца муры ?н?вэрсытэту. Тут у 1579 г. езу?ты арган?завал? акадэм?ю. Мела яна тады тольк? два факультэты: ф?лязоф?? i тэалёг??, пазьней яшчэ права. У 1753 г. заснавана пры акадэм?? астранам?чную абсэрваторыю, якой к?рава? М.Пачобут. У 1773 г. акадэм?я была рэарган?заваная ? Гало?ную Школу Вял?кага Княства. Вучыл? ? той час ужо ф?зыку, х?м?ю, матэматыку, мэдыцыну. У 1793 г. арган?завана тут катэдру арх?тэктуры, a пазьней мастацтва, граф?к? i скульптуры. Пасьля прылучаньня Вял?кага Княства Л?то?скага да Расейскай ?мпэры? Гало?ную Школу ? 1803 г. рэарган?завал?, i ад таго часу звал? яе ?мпэратарск?м В?ленск?м Ун?вэрсытэтам. Была дадана яшчэ катэдра аграном??.

У 1832 г. царск?я ?лады ?н?вэрсытэт закрыл?. Да 1842 г. працавал? яшчэ створаныя зь некаторых факультэта? Мэдыка-х?рург?чная i Духо?ная акадэм??.

?зно? ун?вэрсытэт адкрыты ? В?льн? ? 1919 г. У перадваенныя гады, кал? польск?я адм?н?страцыйныя ?лады закрывал? апошн?я беларуск?я арган?зацы? i праявы беларускага культурнага жыцьця, студэнты, згуртаваныя ? Беларуск?м Студэнцк?м Саюзе, карыстаючы, што на культурныя выступы на тэрыторы? ?н?вэрсытэту дазвол давала ?н?вэрсытэцкая ?лада, арган?зо?вал? для грамадзянства В?льн? канцэрты беларускай песьн? i гульн?. ?м? к?равал? Р.Шырма i ?в. Хвораст. У г. зв. калённай а?л? арган?завана першыя канцэрты ? В?льн? ведамага беларускага сьпевака М?хася Забэйды-Су м?цкага.

У гэтых мурох, пры ?н?вэрсытэцкай вул?цы, да часу арышту жы? дыктатар па?станьня ? Беларус? i Летуве ? 1863 г. Кастусь Кал?но?ск?.

?дучы далей, м?наем касьцёл сьв. Тройцы з XVI ст., пазьней яшчэ некальк? разо? перабудаваны, i даходз?м да падам?н?канск?х муро? з касьцёлам сьв. Духа з XIV ст.

У гэтых мурох у 1864 г. як вязень бы? трыманы арыштаваны Кастусь Кал?но?ск?. Адгэтуль выйшла яго ?П?сьмо з-пад шыбен?цы? да беларускага народу. Адгэтуль яго вял? на сьмерць, што чакала на Лук?ск?м пляцы. Тут у скляпох пад касьцёлам у 1934 г. адрыта грабы i некаторыя склепы, напо?неныя скамянелым? ?жо трупам?. У адз?н так? склеп заходз?? я сам. Як глыбок? ён бы?, ня ведаю, але кал? пробава? зыбацца, то пада мной траслося, як гэта бывае на падмоклых тарфяных лугох, стольк? там было трупа?. Да апошн?х дзён ня выясьнена, скуль гэтыя трупы ?зял?ся. Магчыма, што гэта был? ахвяры война? i эп?дэм?я? XVII ст.

У мурох насупроць касьцёла пры Дам?н?канскай, 3/5, у гадох 1938-1941 была В?ленская Беларуская Г?мназ?я.

У гэтай частцы гораду, пры вузеньк?м завулку сьв. ?гната, у м?жваенны час была турма, так званы ?цэнтральны арышт?. У гэты арышт у апошн?я перадваенныя дн? 1939 г. пал?цыя звоз?ла беларуск?х актыв?ста? з гораду й вакол?цы i адгэтуль асобным цягн?ком вывоз?ла зь В?льн? ? ведамы канцэнтрацыйны лягер Бярозу Картускую.

Пры вул?цы Татарскай, 15, у 1936 г., у часе так званага народнага фронту ? Польшчы, месьц?лася рэдакцыя беларускай газэты ?Наша Воля?.

Пры вул?цы Людв?сарскай, 1, у гадох 1926-1930 працавала беларуская друкарня ?мя Фр.Скарыны.

?дучы далей на захад, даходз?м да вул?цы Людос Г?рос, да?ней называнай В?ленскаю.

XVII. Беларуск?я вогн?шчы В?льн?

В?льня як у старада?ны час была стал?цай беларускага народу, яго дзяржавы - Вял?кага Княства Л?то?скага, так у новым часе сталася стал?цай яго адраджэньня. Адгэтуль выйшл? першыя легальныя беларуск?я газэты ?Наша доля?, ?Наша Н?ва?, ?Беларус?, "Гоман". Тут перад I Усясьветнай вайной вял? працу беларуск?я выдавецтвы: ?Наша хата? (пры Георг?е?ск?м праспэкце, 4-10, разам зь б?бл?ятэкай ?Знан?е?), ?Палачан?н? (друкава? у друкарн? Марц?на Кухты), ?Беларускае Выдавецкае Таварыства? (пры вул. Каштанавай, 5-4). У В?льн? пача? дзейнасьць Першы Беларуск? Музычна-Драматычны гурток, як? ладз?? беларуск?я вечарынк?, став?? спэктакл?, дава? канцэрты. Яго хорам к?рава? ведамы кампазытар i дырыжор Людам?р Раго?ск?. Зь В?льн? брал? прыклад ?ншыя беларуск?я гарады.

У гадох I Усясьветнай вайны В?льня дамагалася прызнаньня беларускае мовы ра?напра?най зь ?ншым? мовам?. Тут дзейн?чал? беларуск?я арган?зацы?: Беларуск? Кам?тэт, Беларускае Т-ва Дапамог? Ахвярам Вайны, Беларуск? Клюб i ?ншыя. Працавал? вучыцельск?я курсы, як?я прыгата?лял? вучыцялё? для арган?заваных беларуск?х школа?. У 1917 г. адкрыта беларуск? дз?цячы прытулак ?Золак? (пры Бэрнардынск?м завулку, № 7), a з пачаткам 1919 г. беларускую г?мназ?ю. У днях 25-28 студзеня 1918 г. арган?завалася Беларуская Рада В?леншчыны, a 12-14 чэрвеня 1919 г. Беларуская Цэнтральная Рада В?леншчыны i Гарадзеншчыны, якая знаходз?лася на Вастрабрамскай вул?цы ? Базылянск?х мурох, a яе гало?ным? прадста?н?кам? был? Бр.Тарашкев?ч, Аляксюк, Каханов?ч, а. Кушне?. З пачаткам 20-х гадо? у В?льн?, апрача г?мназ??, працавала яшчэ 7 беларуск?х пачаткавых школ.

Рыск? м?рны дагавор з дня 18.III.1921 г. падзял?? Беларусь. Заходняя Беларусь зь В?льняй асталася пад Польшчай. В?льня тады сталася цэнтрам беларускага арган?зацыйнага жыцьця Заходняй Беларус?. Тут был? цэнтры беларуск?х арган?зацыя? i пал?тычных партыя?. Зь В?льн? па ?сёй Заходняй Беларус? рассылал?ся дзясяткам? тысяч беларуск?я газэты, часап?сы, кн?жк? i ?ншыя друк?, як?я арган?завал? беларускае грамадзтва, падтрымл?вал? яго грамадзкае, культурнае i нацыянальнае жыцьцё. Самыя большыя асяродк? беларускасьц? ? В?льн? знаходз?л?ся пры В?ленскай, Вастрабрамскай i Завальнай вул?цах.

В?ленская вул?ца

Самым раньн?м вогн?шчам беларускага нацыянальнага адраджэньня была В?ленская вул?ца. Цягнулася яна ад вул. Троцкай на па?дн? аж да так званага Зялёнага мосту на В?льл? на по?начы. У старада?ны час называлася В?лейскай.

Тут пад № 32 знаходз?лася рэдакцыя першай легальнай беларускай газэты ?Наша доля?. Дазвол на яе выдаваньне атрыма? 12.VIII.1906 г. жыхар В?льн? ?ван Тукеркес, сын Адама. Першы нумар выйша? 1(14) верасьня 1906 г. Тады тольк?, пасьля рэвалюцы? ? Расе?, беларусы атрымал? права мець свой друк. Да гэтага часу бы? тольк? расейск? i польск?, часткова летув?ск?. Беларуск? друк царск?м урадам бы? забаронены. Доля першай легальнай беларускай газэты таксама не была лёгкай. Выйшла тольк? шэсьць нумаро?, зь як?х большасьць была сканф?скаваная. Апошн? нумар выйша? 1 сьнежня 1906 г. Далейшы выхад газэты бы? забаронены, a рэдактара пакарал? турмой на 1 год.

Пад № 20 церазь нейк? час знаходз?лася рэдакцыя другой легальнай беларускай газэты ?Наша Н?ва?. Першы яе нумар выйша? 10 л?стапада 1906 г., i яна выходз?ла штотыдня аж да жн??ня 1915 г., кал? пад В?льню падышо? нямецк? фронт. ?Наша Н?ва? згуртавала беларуск?х паэта? i п?сьменьн?ка?, разыходз?лася па ?сёй Беларус? i крыштал?завала краёвае нацыянальнае пачуцьцё сярод беларускага народу. Адгуляла вял?кую ролю ? яго ?сьведамленьн? i адраджэньн?.

Пад № 12, у памешканьн? 6 гэтага дому, у 20-х гадох знаходз?л?ся рэдакцы? розных беларуск?х грамадзк?х i пал?тычных газэта? i часап?са?, сакратарыяты Таварыства Беларускай Школы, Школьнай Рады, Беларускага Студэнцкага Саюзу, a ад 1925 г. яшчэ Цэнтральны Сакратарыят Беларускай Сялянска-Работн?цкай Грамады. Там жыл? i працавал? кампазытар Антон Грынев?ч i мастак Язэп Драздов?ч. У памешканьн? 7 таго дому ад 1922 да 1925 г. жы? праф. Бр.Тарашкев?ч, беларуск? вучоны, пал?тычны дзяяч, пасол ад беларуса? у польск? сойм, пазьней правадыр стотысячнай беларускай парты? - Сялянска-Работн?цкай Грамады, найбольшай парты? ня тольк? ? Беларус?. У 1927 г. польск?м? ?ладам? Грамада была разгромлена, a Тарашкев?ч зь ?ншым? дзеячам? арыштаваны, суджаны i ?восень 1933 г. высланы ? Савецк? Саюз, выменяны на Фр.Аляхнов?ча. Там яму дал? работу ? Маскве, a ? 1938 г. таксама арыштавал? i ? 1941 г. замардавал?. Гэтак памагл? палякам расправ?цца зь ?м.

Пад № 18 была рэдакцыя газэты ?Беларус? (раней была на Сямёна?скай, 6-5). Была гэта адна зь першых беларуск?х газэта? для беларуса?-катал?ко?. Выходз?ла штотыдзень ад 14 студзеня 1913 г. да 30 л?пеня 1915 г.

У доме пад № 14 у апошн?х гадох перад I Усясьветнай вайной жы? i рэдагава? ?Нашу Н?ву? вял?к? беларуск? паэт Янка Купала.

Пад № 23 у часе першай нямецкай акупацы? знаходз??ся Беларуск? кам?тэт.

Н.Сташкев?ч (?На пути к истине?, Менск, 1983), п?ша, што Беларуск? Народны Кам?тэт (БНК) у В?льн? ?зьн?к пры немцах вясной 1915 г. Гэта разыходз?цца з пра?дай, бо В?льню немцы занял? тольк? 19 верасьня 1915 г. З гэтага ясна, што Беларуск? Кам?тэт (не БНК) узьн?к не раней як увосень 1915 г. З пачаткам 1916 г. Беларуск? Кам?тэт арган?зава? у В?льн? вучыцельск?я курсы, як?я першы выпуск наста?н?ка? дал? ?восень 1916 г. (гл: Зап?сы, кн?га 2, Бел. ?нст. Нав. i Мастацтва, Мюнхэн, 1963, с. 197). Беларуск? Нацыянальны Кам?тэт у В?льн? ?зьн?к значна пазьней.

Каб злучыць у адно ?се круг? i пал?тычныя к?рунк? беларускага грамадзтва, у 1917 г. у л?стападзе бы? створаны Арган?зацыйны Кам?тэт дзеля скл?каньня агульна-беларускай нацыянальнай канфэрэнцы?. У Арган?зацыйны Кам?тэт увайшл?:

ксёндз Ян Семашкев?ч зь Медн?ка? ад беларускага катал?цкага духавенства, пратаярэй А. М?хал Галянкев?ч i ераманах а. Савац?? ад правасла?нага духавенства, далей: Язэп Л?цкев?ч, В?нцэнты Сьвятаполк-М?рск?, Вацла? Ласто?ск?, ?ван Луцкев?ч, Язэп Салавей, Дам?н?к Сямашка, Янка Станкев?ч, Каз?мер Шафнагель, Язэп Туркев?ч.

Ксяндзу Семашкев?чу цяжка было даяжджаць у В?льню, i ? сьнежн? ён папрас?? выкрасьл?ць яго зь л?ку сябро? Кам?тэту. Затое был? прынятыя новыя сябры: Пётр Вянсов?ч i Эдвард Мацкев?ч.

Арган?зацыйны Кам?тэт знаходз??ся пры В?ленскай вул?цы, 23. Да зьдзейсьненьня думк? аб стварэньн? прадста?н?цтва беларуск?х грамадзк?х i пал?тычных арган?зацыя? дайшло тольк? ? 1919 г. Тады 25 травеня 1919 г. бы? арган?заваны Беларуск? Нацыянальны Кам?тэт у В?льн?, у склад якога з часам увайшл? прадста?н?к? ?с?х беларуск?х грамадзк?х i пал?тычных арган?зацыя? Зах. Беларус?.

У гадох 1926-1928 выступ?л? зь Бел. Нац. Кам?тату прых?льн?к? Савецкага Саюзу i прых?льн?к? супрацо?н?цтва з польск?м урадам. У БНК астал?ся тольк? арган?зацы? незалежн?цкага самастойнага к?рунку. У студзен? 1938 г. БНК бы? закрыты польск?м? ?ладам?. У апошн?я гады БНК бы? пры вул. Завальнай № 6-10, a ад 1934 г. да закрыцьця пры Завальнай, 1.

Вастрабрамская вул?ца

Пра Вастрабрамскую вул?цу коратка гаварылася ?жо раней. Цяпер крыху шырэй. Пачнем ад № 9 Базылянск?х муро?. Да I Усясьветнае вайны была ? ix правасла?ная духо?ная сэм?нарыя. Як В?льню занял? немцы, зьмясьц?л? там свой лазарэт (шп?таль). У канцы 1918 г. немцы пачал? прыгата?ляцца да выхаду з гораду. Дзякуючы стараньням ?вана Луцкев?ча, немцы Базылянск?я муры перадал? Беларускаму Кам?тэту для арган?заваньня ? ix г?мназ??. З пачаткам 1919 г. В?льню занял? бальшав?к?. Таксама з пачаткам таго ж году была адкрытая В?ленская Беларуская Г?мназ?я. Працу пачал? 1 лютага. Сталася яна кузьняй кадра? беларускай ?нтэл?генцы? Заходняй Беларус?. Першым яе дырэктарам бы? М?хась Каханов?ч, a наста?н?кам? Леан?ла Чарня?ская, Алёна Сакалова-Лекант, кс. Адам Станкев?ч, ?ван i Антон Луцкев?чы, Катов?ч, Юл?яна Мэнке, Натальля Францлебэн, Макс?м Гарэцк?. У 1921 г. дырэктарам г?мназ?? ста? праф. Бр.Тарашкев?ч. Далей зь ведамых мне дырэктара? был?: М?халев?ч, Р.Астро?ск?, з 1936 г., кал? г?мназ?я была перанесена польск?м? ?ладам? на Дам?н?канскую вул., 3/5, - Анцукев?ч, Кавалев?ч, Б.К?т; кал? В?льню перадана Летуве, - кс. Адам Станкев?ч; у часе нямецкай акупацы? ? гадох 1941-1944 - Франц?шак Грышкев?ч (г?мназ?я за яго часу знаходз?лася на Вастрабрамскай вул. пад № 29).

У Базылянск?х мурох у 1919-1920 г. працавала Беларуская Цэнтральная Рада В?леншчыны i Гарадзеншчыны. Там таксама был? Беларускае Навуковае Таварыства i Беларуск? Музэй, як? названа ?мем ведамага беларускага дзеяча i патрыёта, заснавальн?ка музэя ?вана Луцкев?ча. Музэй бы? у цяжк?х матарыяльных умовах, але ?снава?. Працавал? ? ?м бясплатна. У часе вайны перанесена яго з Базылянск?х муро? у будынак пры касьцёле сьв. Ганны пры вул. Сьв. Анны. Апошн?м? яго дырэктарам? был? мгр. Мар'ян Пецюкев?ч i мгр. Янка Шутов?ч. Перад вайной вё? яго Антон Луцкев?ч - брат аснавальн?ка ?вана. У часе вайны, нямецкай акупацы?, у гэтым музэю працава? яшчэ польск? кампазытар Тадэвуш Шэл?го?ск?, каторы гарман?зава? беларуск?я народныя песьн?. Пасьля апошняе вайны летув?сы i расейцы разрабавал? яго.

Каля Базылянск?х муро? на Вастрабрамскай вул?цы был? дзьве беларуск?я кн?гарн?: ?Надзея? Манков?ча, др. ?.Станкев?ча i Ст.Станкев?ча. Ст.Станкев?ч вё? сваю кн?гарню да самай вайны.

Пры гэтай вул?цы, як спам?налася раней, жы? вял?к? беларуск? патрыёт i дзяяч кс. В?нцэнты Гадле?ск?, a пад № 29 у часе нямецкай акупацы? працавала Беларуская г?мназ?я. Увесну 1944 г. сьвяткавала яна 25-ыя ?годк?. Было гэта адначасна пахавальным днём г?мназ??. Хутка пасьля таго сьвяткаваньня падыйшо? фронт. У новых умовах, пасьля 25 гадо? ?снаваньня, да далейшага жыцьця г?мназ?я не паднялася. Вось як ?браты? зраб?л? зь ёю!

Завальная вул?ца

Завальная вул?ца бярэ сваю назву ад таго, што кал?сьц? была яна за абаронным валам, як?м бы? акружаны горад (з часам савецкай улады называецца Комья?н?мо i В.Капсуко).

Пад № 3 у гадох 1823-1862 жы? паэт Уладысла? Сыракомля (Л.Кандратов?ч). Пад уплывам ?вясны народа?? на захадзе нап?са? верш, як? пачынаецца:

Заходз?ць сонца пагоднага неба I вее вецер з заходн?х нябёс. Здаро? будзь, вецер з заходняга боку, Добрыя весьц? ты для нас прынёс...

Друк беларуск? ? той час расейскай цэнзурай бы? стрымл?ваны. Беларуск?х верша? Сыракомл? захавалася вельм? мала.

Пад № 6 у гадох 1930-1934 бы? Беларуск? Нацыянальны Кам?тэт, Беларуск? ?нстытут Гаспадарк? i Культуры i ?ншыя арган?зацы?, a таксама Беларуская друкарня ?мя Фр.Скарыны.

Пад № 7 у гадох 1916-1917 знаходз?лася рэдакцыя ?Гоману?. Ад 1 да 3 нумару, г. зн. да 16.VI.1916 рэдакцыя i адм?н?страцыя был? разам, пазьней адм?н?страцыя была перанесеная на Малую Стафанскую пад № 23 у дом Клецк?на. Рэдактарам ?Гоману? бы? Вацла? Ласто?ск?. Газэта выходз?ла два разы на тыдзень. У м?жваенны час да 1934 г. пад гэтым нумарам была беларуская кн?гарня ?Пагоня?.

У 1934 г. бы? перанесены з № 6 пад № 1 Беларуск? Нацыянальны Кам?тэт, Беларуск? ?нстытут Гаспадарк? i Культуры, Беларуск? Студэнцк? Саюз, Студэнцкае таварыства Беларусаведы, цэнтар парты? Беларускай Хрысыд?янскай Дэмакраты?, якая ? 1936 г. прыняла назву Беларускае Народнае Аб'яднаньне, кн?гарня ?Пагоня? i друкарня ?мя Фр.Скарыны. Як бачым, у апошн?х гадох перад вайной на Завальнай вул?цы был? амаль усе легальныя беларуск?я арган?зацы?.

Адгэтуль выходз?ла ? сьвет ?Крын?ца? - тыднёв?к БХД (БНА), рэдактарам якой бы? Янка Пазьняк. Газэта была закрыта палякам? ? 1938 г. Тут была рэдакцыя ?Шляху моладз??, месячн?ка, як? друкавал? ? друкарн? ?мя Фр.Скарыны пад рэдактарствам Мар'яна Пецюкев?ча, a пазьней Язэпа Найдзюка. ?Хрысьц?янскую Думку? выдава? кс. Адам Станкев?ч спачатку для беларуса? катал?ко?, a пасьля закрыцьця беларуск?х газэт як тыднёв?к агульнабеларуск?. Назо? бы? захаваны стары, бо на новую газэту паляк? не давал? дазволу. Адгэтуль выходз?? месячн?к каапэраты?на-гаспадарчы ?Беларуская самапомач?, рэдактарам бы? ?нж. Адольф Кл?мов?ч, i ?Калосьсе? - квартальн?к л?таратурна-навуковы, пад рэдакцыяй мгр. Яна Шутов?ча. Тут друкавал?ся i разыходз?л?ся ? сьвет тысячы паасобн?ка? беларуск?х кн?жак.

Канчаючы гаварыць пра Завальную вул?цу, нельга ня ?спомн?ць пра Зыгмунта Нагродзкага, як? на рагу вул?ц Завальнай i Пагулянк? (цяпер Капсуко i Басанав?чя?с) ме? краму зь сельскагаспадарчым? прыладам?. Вось жа ? канцы м?нулага стагодзьдзя ён разам зь сельскагаспадарчым? прыладам? распа?сюджва? першае выданьне ?Дудк? беларускай? Фр.Багушэв?ча, выданай у 1891 г. у Кракаве. Хто купля? штось з прылада?, дастава? разам i ?Беларускую дудку?, a кал? тое выданьне разышлося, Нагродзк? высла? грошы на другое выданьне, якое выйшла ? 1896 г.

Друкарн? беларуск?х друка?

Раней ужо спам?налася пра друкарню Марц?на Кухты, у якой друкавал?ся першыя беларуск?я газэты i кн?жк?. У гадох 1906-1914 яна была пры вул?цы Дварцовай, 4, a ? гг. 1914-1915 пры вул?цы Татарскай. Пазьней была пад назвай ?Рух?. М.Кухта бы? летув?сам i пасьля вайны пераеха? у Летуву, вывозячы частку друкарн?. Яна друкавала ?Нашу Н?ву?, у час вайны ?Гоман?, ?ншыя беларуск?я газэты й творы беларуск?х паэта? i п?сьменьн?ка?. З гэтай друкарн? выйшла першае выданьне зборн?ка верша? Макс?ма Багданов?ча ?Вянок?, i яна ?векавечаная Багданов?чам. Малады паэт, пам?раючы на сухоты, у 1917 г. у Крыме, нап?са? х?ба апошн?я радк?:

У кра?не сьветлай, дзе ?м?раю, У белым доме ля с?няй бухты Я не самотны, я кн?гу маю з друкарн? пана Марц?на Кухты.

У 1918 г. з гэтай друкарн? выйшла першая граматыка сучаснай беларускай мовы - ?Беларуская граматыка для школ? праф. Бр.Тарашкев?ча.

У пазьнейшы час вял?кую ролю адгуляла друкарня ?мя Фр.Скарыны. Думка аб стварэньн? сваёй друкарн? ?зьн?кла сярод беларускага грамадзтва з нагоды сьвяткаваньня ? 1925 г. 400-годзьдзя беларускага друку ? Беларус? - у В?льн?, дзе ён бы? заснаваны каля 1525 г. Фр. Скарынам.

Дзеля рэал?зацы? пляну ?зьн?кла ц?хая суполка, якую стварыл? беларуск?я паслы ? сойм кс. Адам Станкев?ч i Фаб?ян Ярэм?ч, кс. В.Гадле?ск?, тады пробашч у Жодз?шках, i кс. Андрэй Ц?кота - ?гумен айцо? Марыяна? у Дру?.

Арган?зацыйныя захады пачал?ся ?вясну 1926 г., a вял? ix Фаб?ян Ярэм?ч i Язэп Найдзюк. Нанял? яны памешчаньне пры Людв?сарскай вул?цы № 1, куп?л? машыну. Другая машына, меншая, як тады пац?ху гаварыл?, была купленая кс. Андрэем Ц?котам. У тра?н? 1926 г. друкарня пачала работу. На славу першага беларускага друкара i заснавальн?ка ? пачатку XVI ст. друкарн? ? В?льн?, першай друкарн? ? ВКЛ, a нават ува ?сёй усходняй Э?ропе, Франц?шка Скарыны, друкарню назвал? яго ?мем.

К?ра?н?ком друкарн? спачатку бы? Альб?н Стэпов?ч, пазьней Язэп Найдзюк. Апекава?ся ёю кс. Адам Станкев?ч. У хутк?м часе прыгатавана сва?х маладых друкаро?. Працавал? яны ня тольк? ахвярна як друкары, але да гэтага, пачынаючы з 1929 г., бясплатнай працай пачал? выдаваць месячн?к для беларускай моладз? ?Шлях Моладз??. У гэтым месячн?ку зьяв?л?ся першыя л?таратурныя i публ?цыстычныя творы Ю.Жыв?цы, што жыве цяпер на Чужыне i п?ша. Яго рэдактарам бы? студэнт Мар'ян Пецюкев?ч, a пазьней Язэп Найдзюк.

З часам друкарня разраслася, i ёй было патрэбнае большае памешчаньне. Каля 1930 г. друкарню перанесьл? ? дом пры Завальнай вул?цы, 6-10. Займала яна там н?жн? паверх. Над друкарняй был? беларуск?я арган?зацы?. У 1934 г. перанесьл? яе на Завальную, 1, куды таксама перанесьл?ся беларуск?я арган?зацы? i кн?гарня ?Пагоня?. Там працавала яна да 1944 г., a перастала ?снаваць як беларуская друкарня разам з па?торным ?вызваленьнем? В?льн?, кал? беларускае нацыянальнае жыцьцё спын?лася - чырвоная мятла ?сё падмяла. Аднак, як адна паэтэса сказала: В?льня шэпча па-беларуску.

За час свайго ?снаваньня друкарня ?мя Фр.Скарыны, апрача газэт i часап?са?, надрукавала каля 150 назва? беларуск?х кн?га? i брашур. Сваёй працай яна зраб?ла вял?к? ?клад у скарбн?цу беларускай культуры i нацыянальнага адраджэньня.

Пры гэтым трэба яшчэ зазначыць, што ня ?се беларуск?я друк? ? В?льн? выходз?л? з друкарн? Фр.Скарыны. Празь нейк? час у м?жваенным пэрыядзе працавала невял?кая друкарня беларуса Знамяро?скага. Ён м?ж ?ншым? кн?гам? надрукава? i выда? у 1927 г. ?Каротк? нарыс г?сторы? Беларус?? праф. У.?гнато?скага. Была гэта другая кн?га г?сторы? Беларус?, выданая ? В?льн?. Першая выйшла тут у 1910 г., нап?саная Властам (В.Ласто?ск?м). У апошн?я гады перад вайной працавала таксама малая друкарня беларуса М.Багаткев?ча, ранейшага друкара друкарн? Фр.Скарыны. Друкавала яна газэту ?Беларуск? фронт?, якую выдавал? кс. В.Гадле?ск?, адвакат Шкялёнак, лекар Шчорс i мгр. Папуцэв?ч.

Беларуск?я друк? выходз?л? таксама з жыдо?ск?х друкарня?. Адзначыл?ся ? гэтай працы друкарн? Лев?на пры Нямецкай вул?цы i Б.Клецк?на пры Мала-Стафанскай, 23. Клецк?н ня тольк? выпуска? з сваёй друкарн? беларуск?я кн?г?, але нават сам выда? некальк? беларуск?х кн?г.

Заканчэньне

Гэты каротк? нарыс паказуе прошласьць i нацыянальны характар В?льн?. Мечысла? Л?мано?ск?, п?шучы пра ?Найстарэйшую В?льню?, сьцвярджае, што была гэта ?руская В?льня?, што ? цяперашн?м разуменьн? значыць - беларуская. Такой яна была да XVI ст. Сьведчыць пра гэта колькасьць цэрква?, a ? XVI ст. было ix каля 20.

Насельн?цтва В?льн? пачало мяняцца ? XVII - XVIII стст., кал? пасьля грамадзкага ?схваляваньня, выкл?канага рэл?г?йнай рэфармацыяй, вял?кая частка жыхаро? В?льн? ад правасла?най i вун?яцкай цэрква? перайшла ? ?польскую веру? - катал?цкую. Далейшы ?плы? на характар насельн?цтва В?льн? мела русыф?катарская пал?тыка царо? маско?ск?х, у вын?ку чаго этн?чна адно насяленьне В?льн? разьдзял?лася на ?польскае? (катал?цкае) i ?рускае? (правасла?нае), a пад ?руск?м? разумелася тады ?жо рускае-маско?скае, расейскае. Пры гэтым трэба зьвярнуць увагу на тое, што ? XVIII - XIX стст. палову насельн?цтва В?льн?, a часам нават большую, складал? жыды. У 1888 г. на 107.286 жыхаро? В?льн? 56.708 асоб было жыдо?скага паходжаньня. Польск?я пал?тык?, збройна прылучаючы ? гадох 1919-1922 В?льню да Польшчы, апра?двал? свой учынак тым, што, ма?ля?, гэта робяць, бо ? В?льн? жыве высок? працэнт паляко?, i таму В?льня польская. Выходзячы з такога апра?даньня, можна было б сказаць, што В?льня ёсьць жыдо?ск?м горадам, бо найбольш ix было там.

Кал? ?жо дайшло да жыдо?скага насяленьня, трэба хоць некальк? сло? аддаць i яму, a асабл?ва аднос?нам жыдо?ска-беларуск?м. У адрозьненьне ад частк? польскага насельн?цтва, жыды аднос?л?ся ляяльна да краёвых спра?.

У 1917 г., у часе нямецкай акупацы?, летув?сы скл?кал? зьезд прадста?н?ко? да В?льн?, як? пакл?ка? Дзяржа?ную Раду (Тарыбу). Яе прызнал? немцы. Сваёй працай Тарыба мела ахап?ць ня тольк? летув?ск?я земл?, але таксама i беларуск?я. Дзеля гэтага ? Тарыбе прадбачвалася 12 месца? для летув?са?, 6 для беларуса?, 3 для жыдо?, 2 для паляко? i адно для расейца?. Беларусы на так? падзел мейсцам? не пагадз?л?ся i ? Тарыбу не пайшл?. Гэтаксама зраб?л? i жыды.

9 кастрычн?ка 1920 г. В?льню збройна заняло польскае войска пад камандай ген. Л.Жал?го?скага, устанав?ла г. зв. ?Сярэднюю Л?тву? i пачало арган?зо?ваць выбары ? в?ленск? сойм, як? фармальна В?льню ме? прылучыць да Польшчы.

Тыя выбары байкатавал? летув?сы i беларуск?я арган?зацы?. Не пайшл? да ix i жыды.

На пачатку працы Беларускай Г?мназ?? ? В?льн? было шмат маладых жыдо?. У апошн?х гадох перад II Усясьветнай вайной нацыянал?стычная частка польскага студэнцтва на В?ленск?м Ун?вэрсытэце ? а?дыторыях вызначала для студэнта? жыдо? асобныя ла?к? па левай старане. Жыды не сядал?, аднак, на гэтыя ла?к?, a стаял?. Беларуск?я студэнты з-за сал?дарнасьц? з нацыянальным? меншасьцям?, наперакор польск?м нацыянал?стам, сядал? на ла?к?, вызначаныя для жыдо? (з собск?х успам?на?).

У верасьн? 1939 г. В?льню захап?ла II Усясьветная вайна. У яе падзеях жыдо?скае насельн?цтва В?льн? было зьн?шчанае. Частка насяленьня, якое чулася палякам?, выехала ? Польшчу. Не перажыло вайны шмат беларускага насельн?цтва В?льн?, асабл?ва ?нтэл?генцы?.

Ад рэдакцы?. Падаем табл?цу зьмена? назова? в?ленск?х вул?ца?, згаданых у тэксьце.

Пачынаючы з 1940 г., пачало шмат наплываць у В?льню з Жэмайц? i з Расе?. У школы ?вял? летув?скую мову i рускую. Был? адкрытыя i польск?я школы, адкрыта аддзел польскай мовы пры вышэйшай пэдагаг?чнай школе, дазволена арган?заваць польск? хор ?Wilia?, выдаваць польскую газэту ?Czerwony sztandar?, a таксама пачал? выдаваць на польскай мове раённыя газэты для раёна?, дзе жыл? тольк? беларусы. Пра беларуса? новыя чырвоныя летув?ск?я i руск?я паны не хацел? ведаць i слухаць.

Адраджэньне беларускае спын?лася, бо ? цяжк?х пал?тычных умовах пад палякам? яно не змагло яшчэ моцна замацавацца i ?зрасьц? на належную вышыню. Вын?шчаныя вайною беларусы яшчэ паслабел?, a слабыя ня маюць прыяцеля?. Гэтак вядзецца спакон вяко?.

Тое самае спаткала жыдо?скае насельн?цтва, што перажыло бяду.

Канчаючы гэты нарыс, хачу сказаць яшчэ пра падв?ленскае насельн?цтва. Бясспрэчна, з пункту гледжаньня рэл?г?йнага, гэтае насельн?цтва ёсьць у большасьц? катал?цкае. Бяда ? тым, што тут нацыянальнае разуменьне зблытанае з рэл?г?яй. Г?старычна мы ведаем, што катал?цтва прыйшло сюды з Польшчы, як ?польская вера?, i беларусы-катал?к? зал?чал?ся да паляко?. Мова гэтага насельн?цтва, аднак, была беларуская, аб чым гаворыць Карск? ? сва?х працах (?Беларусы?, т. I.) У так?м асяродзьдз?, у 1869 г. 23 л?стапада нейк? ксёндз Ян Барко?ск? ? касьцёле ? Тургелях пад В?льняй гавары? пропаведзь па-беларуску. Раб?? гэта пад уплывам пробл?ска? надыходзячага нацыянальнага адраджэньня ц? зь ?ншых меркаваньня?, няма ведама. Магчыма, гэты самы ксёндз пераеха? у Шарашова i там таксама гавары? пабеларуску. Гэта не спадабалася польск?м ксяндзам. Нацыянальная сьведамасьць пран?кала да гэтага насяленьня памалу i ? вельм? неспрыяльных абстав?нах. Нягледзячы на гэта, падв?ленскае насельн?цтва дало так?х выдатных беларуск?х нацыянальных героя?, як ус?м ведамага Франц?шка Багушэв?ча (Сьв?раны каля В?льн? пры Ашмянск?м шляху), як? кл?ка? беларуса? ?Не пак?дайце ж мовы нашай беларускай, каб не ?мёрл??, Алеся Бурб?са, беларускага грамадзкага i пал?тычнага дзеяча, аднаго з заснавальн?ка? першай беларускай пал?тычнай арган?зацы? Беларускай Рэвалюцыйнай Грамады, перайменаванай у 1903 г. на Беларускую Сацыял?стычную Грамаду, правадыра Рэвалюцыйнага Кам?тэту ? Мэйшаголе каля В?льн? ? 1905 г.; праф. Бран?слава Тарашкев?ча (М?цкунская воласьць), выдатнага навуко?ца i пал?тычнага дзеяча, выбранага беларусам? ? 1922 г. на пасла ? польск? сойм, правадыра ? 1926-1927 стотысячнай Беларускай Сялянска-Рабочай Грамады. У той-жа М?цкунскай воласьц? ? 1922 г. беларускае насельн?цтва прас?ла в?ленскага б?скупа, каб у касьцёле ? Лаварышках была ?ведзена беларуская мова. Сваю просьбу 120 асоб па?тарыла ? 1925 г. З таго часу ? падв?ленск?х мясцовасьцях пачал? зья?ляцца беларуск?я арган?зацы?: як мне ведама, гурток Грамады ? 1926 г. у Рудам?н? (10 км на по?дзень ад В?льн?), у 1928 г. гурток Беларускага ?нстытуту Гаспадарк? i Культуры ? Новай В?лейцы (цяпер у межах горада В?льн?), у Медн?ках, пазьней перанесены ? в. Курганы Шумскай воласьц?, у 1929 г. у Кердзее?цах (Г?рдзе?цах), пазьней перанесены ? в. Юшк? Тургельскай вол., у Кяйпунах Тургельскай вол., далей у Мураванай Ашмянцы.

Беларуск? нацыянальны рух узмацн??ся тут у 1940 г., кал? Летува пачала ператварацца ? ЛССР.

У школьным годзе 1940/41 на бацько?ск?м зборы ? школе ? Тургелях у прысутнасьц? партыйных i адм?н?страцыйных прадста?н?ко? было пастано?лена аб навучаньн? ? школе ? мясцовай мове - беларускай. Зь некаторых мясцовасьця? у аддзелах асьветы ? В?льн? был? пададзены просьбы аб навучаньн? ? школах па-беларуску. Аддзел асьветы, як мне ведама, у школы ? Тургелях, Табарышках, Яц?унах, Слабадзе-Тракелях нак?рава? беларуск?х наста?н?ка?.

Гады нямецкай акупацы? прынесьл? цяжк?я страты беларусам. Наста?н?цк? калекты? у Тургельскай школе бы? разгромлены. К?ра?н?к школы з жонкай у паважным стане был? замучаныя прысланым? забойцам?. Тое самае спаткала наста?н?ка той школы Войцеха Шутов?ча. Наста?н?ка М?хася Шчаснага вывезена на работу ? Нямеччыну. Былога служачага ? валасной управе ? Тургелях Блав?ча Яна i селян?на М?хало?скага Франц?шка ? в. Ажэв?чы каля Тургель застрэл?л? польск?я ако?цы. Наста?н?ка Цьвячко?скага Антона Яшунскай школы забра? з сабой нейк? праходзячы нямецк? аддзел (a мо пераадзетыя банды?), i болей да школы ён не вярну?ся.

На вёску Г?рдзе?цы (б. Тургельская вол.) варожыя элемэнты навял? немца?. Лав?л? Гасюля Флярыяна, але таму ?далося ?цячы. Застрэл?л? яго брата Па?ла Гасюля i спал?л? ix сял?бу.

У 1943 г. прыехал? на грузавым самаходзе ?зброеныя, у масках, i забрал?: у вёсцы Кяйпуты - Шавэйку Юл?яна i Шавэйку Бран?слава, у вёсцы Б?гердах - Федаров?ча Яна, у вёсцы Лайб?шк? (Тургельская вол.) Чапло?скага Язэпа i Чапло?скага Яна. Ус?х ix пастралял? ? лесе каля вёск? Юшк?. Польск?я ако?цы зьб?л? ? вёсцы Б?герды ведамага беларускага дзеяча Тургельшчыны, кра?ца, старэчу ?жо Федаров?ча Яна, як? ? хутк?м часе памёр, a ? вёсцы М?сючанах высекл? шомпалам?, разьдзетага, таксама кра?ца Ярмалков?ча М?хася.

Вясной у 1944 г. у вёсцы С?рв?ды (Шумскай вол.) мясцовая моладзь паб?лася з ако?цам?. У вын?ку той бойк? аддзел АК акружы? вёску, спал?? сял?бу Вайцяхо?ск?х, Андрые?ск?х i Баяров?ча?. Акрамя гэтага, расстралял? там каваля Вайцяхо?скага Фэл?кса i Андрые?скага Пятра. Тое самае зроблена ? тым часе ? суседняй вёсцы Гудз?. Там ако?цы спал?л? сял?бу Пачопка?, a Пачопку Мацея i Пачопку Антона заб?л?.

Гэта дзе?, зь як?м? мне давялося спаткацца. A ц? яны ?се? Тысячы i тысячы было так?х у той час у Беларус?!

У часе нямецкай акупацы?, пасьля жыдо?, у падв?ленск?х па?днёва-?сходн?х воласьцях найцяжэйшыя страты мела беларускае жыхарства. Беларуск? вясковы акты? бы? зьн?шчаны. Беларуск? дух, аднак, заста?ся з прыхаванай варожасьцю да ?сяго чужога. Падв?ленскае беларускамо?нае жыхарства далей асталася сьведама i падсьведама вернае сва?м традыцыям, хоць без сваей школы, без сваей ?нтэл?генцы?, пак?нутае на сваю долю, перажывае цяжк? нацыянальны ц?ск пад ботам ?брато?? у чырвонай вопратцы, згодна з запаветам Лен?на пад ?сонцам стал?нскай канстытуцы??. У так?х умовах яно пражыло стагодзьдз?. Думаю, што вытрымае з сваёй мовай i далей, дачакае спрыяльных умова? для свайго культурнага i нацыянальнага жыцьця.

Гэта адбудзецца тады, кал? над Беларусьсю будзе палымнець бел-чырвона-белы сьцяг i баран?ць межы вольнай нашай дзяржавы Пагоня. Дай Божа, каб гэта сталася хутчэй!

1983 г.

Газэты i часап?сы, выдаваныя ? В?льн? на беларускай мове

НАША ДОЛЯ, першая легальная беларуская газэта, што выходз?ла ад 1(14).IX да 1(14).XII. 1906 г.

НАША Н?ВА, выходз?ла ад 10.Х?.1906 да 7.Х??.1915 г. Тыднёв?к. Агульнабеларуская газэта.

САХА, выходз?ла ад красав?ка 1912 г. да кастрычн?ка 1913 г, Месячн?к. Гаспадарчы часап?с.

БЕЛАРУС, выходз?? лац?нск?м? л?тарам? для беларуса?-катал?ко?. Тыднёв?к.

КРАП?ВА, выйша? тольк? адз?н нумар у кастрычн?ку 1912 г. Гумарыстычна-сатырычны часап?с.

У часе I Усясьветнае вайны

ГОМАН, выдава?ся ад 15.11.1916 да 1918 г. Агульна-беларуская газэта.

У м?жваенны час

НЕЗАЛЕЖНАЯ БЕЛАРУСЬ, ад 3.?Х. да 10.XI. 1919 г. Выйшла 14 нумаро?.

КРЫН?ЦА, выдавалася лац?нкай ад 7.IX. 1919 да 1925 г. i

БЕЛАРУСКАЯ КРЫН?ЦА, ад 1925 да 1938 г. Тыднёв?к Беларускай Хрысьц?янскай Дэмакраты?, a з 1936 г. Беларускага Народнага Аб'яднаньня. У 1938 г. закрытая палякам?.

БЕЛАРУСК?Я ВЕДАМАСЬЦ?, выдавалася ад 14.?Х.1921 да студзеня 1922 г. Забароненая польск?м? ?ладам? г. зв. Сярэдняй Л?твы

ЗМАГАНЬНЕ, выходз?ла ад 28.Х.1923 да 31.1.1924 г. Выдавала левае крыло Беларускага Пасольскага Клюбу. Забаронена палякам?.

НОВАЕ ЖЫЦЬЦЁ, выдавалася ад З.???. да 18.V. 1923 г. Забаронена, выходз?ла пад назвай

НАША НОВАЕ ЖЫЦЬЦЁ, да 25.VI.1923 г. Газэта радыкальнага рэвалюцыйнага характару. Забаронена i пад зьмененым назовам.

НАШ ШЛЯХ, выдава?ся ад 1922 да 1925 г. Часап?с Беларускага Студэнцкага Саюзу ? В?льн?.

НАШ СЬЦЯГ, выдава?ся ад 5.VI. да 12.VIII.1923 г. Газэта Беларускай Рэвалюцыйнай Арган?зацы?. Забаронена палякам?. Дзеля гэтага пасьля кожнай забароны выходз?ла пад ?ншым назовам:

ПАДНЯТЫ СЬЦЯГ, VIII.1923.

СЬЦЯГ, 19.VIII.1923 г.

СЬЦЯГ НАРОДА 23.VIII.1923 г.

ВОЛЬНЫ СЬЦЯГ, 26.VIII. да 14.X.1923 г.

СЬЦЯГ ВОЛ?, X.1923 г.

ВОЛЯ НАРОДУ, 21-25.Х.1923 г.

ГОЛАС БЕЛАРУСА, выд. ад 14.11 да 19.IV.1924 г. Забаронена. Да л?стапада 1924 г. выходз?ла пад назовам:

СЫН БЕЛАРУСА, забаронена i пад гэтым назовам.

СТУДЭНЦКАЯ ДУМКА, часап?с Беларускага Студэнцкага Саюзу пры ?н?вэрсытэце Сьцяпана Баторага. Выдавалася нерэгулярна ? гадох 1925 - 1935.

БЕЛАРУСКАЯ ДОЛЯ, выдавалася ад 11.1. да 21.У.1925 г. Газэта Беларускага Пасольскага Клюбу. Выйшла 36 нумара?. Далей была забаронена.

СЯЛЯНСКАЯ Н?ВА, 1925-1930. Газэта Беларускага Сялянскага Саюзу. Выйшла 199 нумара?.

ЖЫЦЬЦЁ БЕЛАРУСА, 19.VIII 12.Х?.1925 г. Газэта Беларускай Сялянска-Работн?цкай Грамады. Выходз?ла тры разы ? тыдзень. Забаронена.

БЕЛАРУСКАЯ Н?ВА, XI. 1925 111.1926. Тыднёв?к БСР Грамады. Выйшла 35 нумаро?. Далей забаронена. Выходз?ла пад назовам?:

БЕЛАРУСКАЯ СПРАВА, 9.III 31.VII. 1926 г. Выходз?ла два разы на тыдзень. Забаронена.

НАРОДНАЯ СПРАВА, 19.VII.-27.Х?.1926 г. Выходз?ла два разы на тыдзень. Забаронена.

НАША СПРАВА, 30. IX. 1926 22.1.1927 г. Забаронена.

НАШ ГОЛАС, 26.1. - 28.11.1927 г. Забаронена, забаронена таксама i БСГ Грамада.

НАША ПРА?ДА, 30.III - 24.?Х.1927. Газэта прасавецкага характару. Забаронена.

НАША ПРАЦА, I 29.X. 1927. Як вышэй. Забаронена.

БЕЛАРУСКАЯ ХАТА, 7.Х. 19.Х??.1926. Штотыднёвая газэта Беларускага Сялянскага Саюзу.

АВАДЗЕНЬ, з 31 .XII. 1924 г. Гумарыстычна-сатырычны двухтыднёв?к. У 1926 г. яго месца заняла

МАЛАНКА, выходз?ла нерэгулярна i рэдка да 25.11.1933 г.

ЗАРАНКА, з 1927 да 1933 г. Дз?цячы часап?с. Выходз?? нерэгулярна.

БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА, л?таратурна-грамадзк? месячн?к. Выходз?? у 1927 г. Рэдактар Умясто?ск?.

ХРЫСЬЦ?ЯНСКАЯ ДУМКА, выходз?ла лац?нкай з 1927 г. як рэл?г?йны часап?с беларуск?х катал?ко?, выдаваны кс. Адамам Станкев?чам. 3 1936 г. з прычыны закрыцьця шматл?к?х беларуск?х газэт сталася агульнаграмадзк?м тыднёв?кам. Выходз?ла да вайны.

РОДНЫЯ ГОН?, грамадзка-культурны i л?таратурна-мастацк? ?люстраваны часап?с. Выходз?? з III да Х.1927 г. Забаронены.

ШЛЯХ МОЛАДЗ?, з 1927 да 1939 г. месячн?к беларускай моладз?, рэд. Язэпам Найдзюком.

НАПЕРАД, з 12.Х??.1929 г. газэта Цэнтр. Саюзу Культ. i Гасп. Арган?зацыя? (Цэнтрасаюзу). 3 10.Х.1930 пад назовам

НАРОДНЫ ЗВОН, ад 23.XII.1930, a з 6.1.1931 як

БЕЛАРУСК? ЗВОН да 2.XII.1932 г.

БЕЛАРУСК? ЛЕТАП?С, штомесячн?к, культурна-грамадзк? i л?таратурны ворган ТБШ. Выходз?? з травеня 1933 да 1938 r., у некаторых гадох пад назовам ?Летап?с ТБШ?. У гадох 1934-1935 у сувяз? з забаронай ТБШ не выходз??. У 1938 г. забаронены.

БЕЛАРУСКАЕ СЛОВА, з 3.11.1926 да 9.111.1928 г. газэта Часовай Беларускай Рады, a пазьней Беларускай Нацыянальнай Рады.

БЕЛАРУСКАЯ ГАЗЭТА, з 8.VI. 1933 да 30.1.1934 г. газэта КПЗБ. Забаронена.

САМАПОМАЧ, з 1933 да 1939 г. зямляробска-каапэраты?ны часап?с. Рэд. ?нж. Адольф Кл?мов?ч.

КАЛОСЬСЕ, з 1935 да 1939 г., л?таратурна-навуковы квартальн?к. Рэд. Ян Шутов?ч.

НОВЫ ШЛЯХ, 1937-1937. Газэта беларуск?х нацыянал-сацыял?ста?. Рэд. Ул. Казло?ск?.

РОДНЫ КРАЙ, 1934-1938. Газэта групы Р.Астро?скага.

НАША ВОЛЯ, з 24.Х??.1937 да 23.VIII. 1938. Газэта КПЗБ. Рэд. В?нцук Склубо?ск?. Забаронена.

ЗОЛАК, 1936-1937. Часап?с беларуск?х сацыял-рэвалюцыянэра?, выдаваны на шклографе нерэгулярна. Выд. ?нж. Бусел, А?гень Ан?ско i Косьцев?ч.

БЕЛАРУСК? ФРОНТ, 1937-1938. Незалежная беларуская газэта. Выходз?ла нерэгулярна.

БОРЦЬ, выд. др.Войценка.

ПРАЛЕСК?, дз?цячы часап?с.

У часе II Усясьветнай вайны

В?ЛЕНСКАЯ ПРА?ДА, з 22.IX. да 12.Х.1939 г. штодзённая газэта на беларускай мове Часовай управы В?льн?.

КРЫН?ЦА, з I да VI. 1940 г. беларуская газэта для В?льн? i вакол?цы ? межах Летувы.

БЕЛАРУСК? ГОЛАС (?), рэд. Аляхнов?ч, заб?ты руск?м? ? час нямецкай акупацы?.

Л?таратура

Borejsza J.W. Patriota bez paszportu. 1970.

Jasienica P. Polska Jagiellonów. 1967.

Kirkor A. Przewodnik po Wilnie i jego okolicach. - W., 1889.

K?os J. Wilno. Przewodnik krajoznawczy. - Wilno, 1937.

Kordowicz W. Kontstanty Kalinowski. 1955.

?apiński A. Zygmunt Stary a Ko?ció? Prawos?awny. - W-wa, 1937.

Land S., Plewkiewicz M. Portret Jakuba Jasińskiego. 1964.

Ochmański J. Historia Litwy. - Wroc?aw, 1967.

Po okolicach Wilniusu. - Wilnius, 1963.

Romer J. Wilno, Poznań, 1934.

Syrokomla W. Wycieczki po Litwie. 1857.

?apoka A. Lietuvos istorija. - Kaunas, 1936.

Limanowski M. Najstasze Wilno. - In: ?Wilno i Ziemia Wileńska? - Wilno, 1930, t. 1.

Александров?ч C. Пуцяв?ны роднага спова. - Мн., 1971.

Беларуск? Каляндар. - Беласток, 1965.

Виноградов А. Путеводитель по городу Вильне и его окрестностям. - Вильна, 1904.

Медонис А. Туристы o Вильнюсе. 1965.

Над ?Успам?нам? Эдуарда Па?лов?ча?. Н?ва, 1963, № 33.

Успам?ны.

Баршчэ?ск? А. ?Н?ва?, 1971, № 39, ?Беларуская л?таратура?.

Bu?at J. Reporta?e z Wileńskich Podziemi. - Wilno, 1966.

Bergman A, Rzecz o Bronis?awie Taraszkiewiczu. - Warzsawa, 1977.

Limanowski M. Wilno i Ziemia Wileńska. - Wilno, 1930.

Зап?сы, кн?га 2, Бел. ?нст. Навук? i Мастацтва. - Мюнхэн, 1963. - С. 193.

Tapiński A. Zygmunt Stary a Ko?ció? Prawos?awny. - Warszawa, 1937.

[1] Chlebowski В. ("S?ownik Geograficzny...", 1895) пра В?льню п?ша: "...Stwierdzono, ?e ju? w XI w. byli udzielni ksi???ta wileńscy. Oko?o r. 1070 siedzia? na Wilnie Ro?cis?aw, syn Rohwo?oda, ks. Potockiego, S?uckiego i Druckiego. Po nim nast?pi? syn jego Dawid jako ksi???. Dalej syn tego Dawid II, którego syn Gerden, albo Erden, panuje w Po?ocku (1264). [Год 1070 паданы памылкова. Магчыма, тут ?дзе пра под 1170, бо ? тым часе жы? Рагвалод (Вас?ль), сын Барыса, як? раней бы? князем Полацк?м, Друцк?м, a можа як?сь час i Слуцк?м. Кал? ягоны сын Расьц?сла? бы? князем В?льн?, пазьней яго сын Дав?д I i ?нук Дав?д II, то Гердэн бы? пра?нукам Расьц?слава.]

Wkrótce wyst?puje na widowni? pot??ny i s?awny Giedymin ju? nie jako udzielny ksi??? wileński, lecz jako pan ca?ej Litwy i Rusi. Wielkiego Giedymina nasi historycy mianuj? synem Witenesa, a mieli jeszcze trzeciego brata Weina, tak?e ks. po?ockiego. Widzimy st?d ??czno?? rodow? z przewa?nym domem po?ockim.

Lecz jednocze?nie gdy jedni z Rurykowiczów siedz?cy w Po?ocku lub drobnych ksi?stewkach ruskich, s? wyznawcami wiary Chrystusa, inni panujac nad ba?wochwalcz? Litw? i ?mujdzi?, czcz?, lub mo?e udaj?, ?e s? czcicielami Perkunasa, jak i ca?a Litwa, jak i sam Giedymin, Kiejstut i Olgierd (Kirkor, Bazylika Litewska, st. 4).

Далей, п?шучы пра В?льню, падае: "...Jako? po ?mierci Dawida II ks. wileńskiego, gdy syn jego Gerden panuje w Po?ocku, nim Witenes obj?? rz?dy wielkoksi???ce (1293) na Wilnie siedzia?, jak pisze latopis Bychowca (...) niejaki ?wintorog. Ten ksi??? wileński przy uj?ciu rzeki Wilny (Wilejka) do Nerisu (Wilia), w dolinie okolonej górami i pokrytej odwiecznym lasem d?bowym wzniós? o?tarz na cze?? Perkunasa, roznieci? ogień ?wi?ty, a miejsce to na ca?opalenie zw?ok ksi???cych przeznaczy? (Narbut, I, c. IV, 248)".

[2] "Wilno i ziemia Wileńska", 1930, разьдзел "Najstarsze Wilno", s. 133: "...Podnosz?c si? z mostu na Wilence, ulic? Mi?osiern? (...) na taras ulicy Bakszty, mijamy Sobór metropolitalny i zbli?amy si? do dwóch cerkwi, które wi??? si? te? ze starym Wilnem, mianowicie do cerkwi czy cerkiewki Praksedy Pi?tnicy, zwanej ju? za Zygmunta Starego pieszczotliwie Piacionk?, oraz cerkwi ?w. Miko?aja.

Ilo?? cerkwi, czy mniejszych cerkiewek by?a tu ongi? wi?ksza, skoro zwa?ymy, ?e obok metropolitalnej, przy bramie Spaskiej sta?a cerkiew ?w. Spasa (Chrystusa Zbawiciela), za? bli?ej ju? Piacionki na rogu dzisiejszego ?atoczka (...) cerkiew ?w. Miko?aja, nazwana U?pieniem...

W zwi?zku z przepraw? na Wilence by?o zatem ruskie Wilno... Nigdzie indziej, tylko tu przy brodzie i na tarasie ulicy Bakszty wyros?o ono z biegiem czasu, najprawdopodobniej pocz?tkowo z osady rybackiej". [S. 136: "...Prze-prawa przez Wilenk?, wp?yw Po?ocka i rozwój ruskiego miasta od Po?ocka... to s? prawdziwe podstawy Wilna Giedyminowskiego".

[3]У Нацыянальнай Б?бл?ятэцы ? Варшаве ёсьць п?сьмо Манюшк? з 3 сьнежня 1849 г. да А. Вал?цкага, у як?м чытаем: "Podbereski Pami?tnika tom pierwszy ukończy?, drugi zacznie si? po nowym roku, zdaje si? ?e b?dzie redaktorem pisma Bia?oruskiego, o którem znowu mówi? zaczynamy - Syrokomla przyje?d?a na kilka tygodni do Wilna, zdaje si? wspólnie co? napiszemy".

Top

什么眼型最好看	拉架棉是什么面料	维生素b6治什么病	什么地端详	led是什么意思
吃什么能减肥最快还能减全身	75属什么生肖	左心室强光点是什么意思	11月是什么星座	睡眠时间短是什么原因
纺锤形是什么形状	头上的旋有什么说法	nuxe是什么牌子护肤品	fans是什么意思	p0s是什么意思
左舌根疼痛是什么情况	什么名字好听女生	刘诗诗是什么样的人	良去掉一点读什么	老人爱睡觉什么征兆

什么是正装hcv9jop5ns3r.cn	世界上最毒的蜘蛛叫什么hcv8jop2ns4r.cn	开眼镜店需要什么条件hcv8jop2ns7r.cn	der是什么意思hcv7jop9ns1r.cn	茶寿为什么是108岁baiqunet.com
zm是什么意思hcv8jop0ns4r.cn	娘娘命是什么样的命hcv8jop0ns6r.cn	鸡吃什么长得又快又肥hcv9jop1ns8r.cn	口苦吃什么好imcecn.com	悦五行属性是什么hcv7jop5ns2r.cn
综合体是什么意思hcv9jop1ns9r.cn	每天吃维生素c有什么好处hcv8jop9ns5r.cn	宗气是什么意思jasonfriends.com	什么生肖站着睡觉hcv8jop6ns1r.cn	钢镚是什么意思hcv9jop6ns0r.cn
巨细胞病毒抗体阳性是什么意思wuhaiwuya.com	茧子是什么意思hcv9jop1ns3r.cn	脑震荡有什么症状hcv8jop4ns1r.cn	ad是什么的缩写hcv9jop8ns0r.cn	丝瓜炒什么hcv9jop0ns3r.cn

精灵学院梦幻传奇手游破解版1.1.0 ios苹果版